Ruajtja e identitetit ushqimor përmes prodhimit të mazës rugovase (VIDEO)

Sabrie dhe Rexhep Rexhbogajn ora 5 e mëngjesit i zë në oborrin e tyre të shtëpisë, duke nisë ditën me punën e tyre blegtorale.

Në mes maleve të Rugovës, në fshatin Bogë, nga muaji maj deri në nëntor, ata çdo ditë përgatisin mazën e rrallë të cilën e prodhojnë vetëm rugovasit. E përpos mazës me të cilën njihet kjo trevë, nga mbetjet e saj ata e përgatisin edhe djathin.

Dita fillon me mjeljen e dhenëve e deri tek përgatitja finale e mazës dhe djathit, të cilat më pas i shesin në treg dhe me porosi.

Fillimisht, Rexhep Rexhbogaj i sistemon dhentë në vathë në mënyrë që bashkëshortja e tij, Sabria, mos të ketë problem gjatë mjeljes së tyre, për shkak se ato duhet të presin me rend.

“Për momentin i kemi afër 50 copa, mendoj edhe 20 deri në 30 me i shtu. I kam pasë por i kam shitë para dy vitesh, por mendoj përsëri me i shtu”, tha Rexhbogaj.

Dhentë të cilat i mbajnë kjo familje, janë ato tradicionale të rrafshit të Dukagjinit të quajtura syka. Përveç këtyre ata kanë edhe racë tjetër të dhenëve, të ashtuquajtura bardhoka. Sipas blegëtorëve, uniciteti i mazës së Rugovës, rrjedh edhe nga kultivimi i këtyre llojeve të dhenëve.

Pas procesit të mjeljes, të dy vazhdojnë për në pjesën e shtëpisë të cilën e quajnë ‘tbanë’, për të vazhduar më tej me prodhimin e mazës dhe djathit. 

“Unë ia çoj deri atje tamlin, ajo e qet në kazana, me vlu me qitë nëpër sahana, nëpër korita kemi thanë atëherë por koritat na u kanë djegë në luftë. Korita të drunit, ma nuk kemi”,  tregon ai.

Por, këtë vit dhe në këtë fund të sezonit, ata u ankuan për sasinë e vogël të qumështit për shkak të thatësisë.

“Kur është sezoni i verës ka tamël ma shumë, jo ma shumë por 50 për qind ma shumë. E kur është fundi i sezonëitka tamël pak, plus është thatë. Edhe sivjet ka marrë thatë. Domethënë edhe është thatë edhe është fundi i sezonit e tamël ka pak”, thotë ai.

Me pjesën e përgatitjes së mazës dhe djathit njëherazi, kujdeset vetëm e zonja e shtëpisë, Sabria, e cila çdo ditë merret me të njëjtën procedurë të prodhimit të produkteve të veçanta rugovase.

“E marrë ia largoj mazën, deri sa nuk ia la asnjë pikë tamël. Këtë tamël tani për djath. Këtë maza i merret e këta bahet djath pa yndyrë”, shpjegon Sabrija përderisa e ndan mazën nga qumështi.

Pas kullimit të qumështit, vlimit e ndarjes së dy produkteve, maza vendoset në kutitë që ata i quajnë ‘llovore’, e në të cilat qumështi rrin dy ditë.

“Tash këta sot rrinë, nesër merret. Këtë që e vlova sot, sot rrinë nesër merret për çdo ditë. Këta e qesim nëpër dinarë”, tregon Sabria teksa rendit qumështin.

Ndërsa pjesën tjetër të qumështit, ajo e shndërron në djath. Njëherë e vendos nëpër rrjetat për kullimin nga papastërtitë, e pastaj ia vendos gurin përmbi në mënyrë që djathi të marrë formën e drejtëkëndëshit. Pasi që qëndron deri në mbrëmje në këtë gjendje, prehet dhe i vendoset kripa e nevojshme për formën përfundimtare.

Përgatitjen e kësaj maze mijëravjeçare, kjo familje përpos që tenton ta ruajë si trashëgimi ushqimore të Kosovës, prej tregut të saj ata edhe mbijetojnë. 

“Na këtu jetojmë gjithmonë. Ka jetuar baba, babagjyshi, katërgjyshi. Gjithmonë jemi marrë me mazë me djath e me dhenë. Edhe lopë kemi pasë, por dhenë gjithmonë. Edhe baba u marrë, edhe gjyshi edhe pse nuk e mbaj në mend. Rugova e ka traditë. Bile maza e klasës së parë veç Rugova, këtu e ka prejardhjen”, thotë Rexhep Rexhbogaj, të cilin që nga fëmijëria e kanë pseudonuar me emrin Ujk.

Ky lloj i mazës është shumë i kërkuar në treg, sa ata nuk mund të prodhojnë mjaftueshëm sa që t’i përmbushin kërkesat e blerësve.

“Kemi porosi edhe prej këtu edhe atje. Bjerna mazën, bjerna mazën. Nuk më lanë me pritë shumë valla”, shprehet Rexhbogaj.

Ndërsa për veçantitë që ka kjo mazë nga mazat tjera, ai thotë se sekreti i shijes unike qëndron tek mënyra tradicionale në të cilën prodhohet.

“Maza, mazë që është, duhet me u punu në tbanë të drunit. Duhet me kanë dru, për me dalë maza origjinal, kualitet tamam. Edhe maza këtu e bjeshkës ka dallim. Materiali tjetër, i fortë që po e quajnë nuk ka mazë aty, nuk ka kualitet aty. E maza në tbanë të drunit e ka atë ruajtjen e temperaturën tamam sa i duhet”, thotë ai.

Por, ajo që po e rrezikon shuarjen e kësaj tradite mijëvjeçare edhe braktisja e prodhimit të saj si pasojë e mungesës së subvencionimit nga shteti.

“Na i kanë dhonë disa subvencione të lehta. Vitin e kaluar e kanë rritë pak, por në krahasim me vitin e kaluar, krahasuar me rajonin është shumë pak. Sivjet as nuk kanë lajmëru me qitë dokumente as nuk ka sen njëherë”, ankohet blegtori.

Mungesa e subvencionimit nga shteti, rrezikon në ekzistencën e kësaj maze, e kjo ndikon direkt në shuarjen e një pjese të kulturës së Kosovës.

Jeton Jagxhiu, promovues i kulturës së ushqimit të rajonit të Dukagjinit, thotë se tradita e përgatitjes së mazës është sa e rëndësishme, aq edhe e rrezikuar.

“Këto tradita janë të rrezikuara për shumë arsye. Njëra prej tyre është shpopullzimi i rajonit për shkak se nuk po kanë llogari me u marrë edhe zor është me jetu në këtë rajon gjatë dimrit. Duhet këtu domosdoshmërisht të ndihmojë shteti”, thotë i dekurajuar ai.

Sipas tij, në shtetet e rajonit japin subvencione gati më shumë se 10 herë ma shumë se në Kosovë. Ai krahason gjendjen e Kosovës me Serbinë, ku thotë se atje shteti jep 150 euro për kokë të dhenëve, ndërsa në Kosovë sivjet nuk janë dhënë hiç, apo vitin e kaluar janë dhënë nga 30 euro.

Ndërkaq, për rëndësinë e këtyre produkteve, ai thotë se në cilësinë e tyre ndikon gjeografia dhe kultura e një rajoni. 

“Ky rajon, zona e Rugovës është e njohur për kullosa dhe traditën e blegtorisë. Produkti kryesor që e bëjnë prej qumështit të dhenëve është maza. Për dallim prej të gjitha rajoneve nëpër Evropë, produkti kryesor i qumështit është djathi. Por në Rugovë është maza”, thotë ai.

Përpos rëndësisë në kulturën e një shteti e të një kombi, maza e Rugovës luan rol të rëndësishëm edhe në kuzhinën botërore. Maza, jo vetëm që pasuron kuzhinën, ajo identifikon edhe historinë e gjatë të një populli.

Fejsal Demiraj, shef i kuzhinës, duke pasë përvoja të ndryshme me ushqime nëpër botë, thotë se maza është një nga produktet më të mira në botë.

“Arsyeja është se mënyra e përgatitjes se mazës është shumë e vjetër, ndoshta me mijëra vjet dhe nuk ka ndryshuar, është e njëjta si e para mijëravjetëve, si tash”, thotë kuzhinieri.

Sipas tij, ky produkt tregon se sa e pasur ka qenë jeta ushqimore në historinë e shqiptarëve, si pjesë e pandashme e kulturës.

 “Duke parë vitet që shkojnë një nga një dhe ka pak njerëz që merren me këtë art, është e rëndësishme që restorantet ta dinë vlerën e mazës së vjetër. Sepse vetëm kur e dinë vlerën dhe i përkrah njerëzit që e prodhojnë mundesh ta ruash traditën”, shprehet ai.