Si ndikoi neglizhenca në një shkatërrim kaq të madh në Turqi?

Mijëra ndërtesa janë shembur në Turqi. Shkatërrimi ishte i parandalueshëm, thonë ekspertët.

Në Turqi – një vend i rrënjosur midis disa kufijve pllakash tektonike dhe i vendosur drejtpërdrejt në dy zona të thyerjes kryesore, atë të Anadollit Lindor dhe atë të Anadollit të Veriut – tërmetet janë një fakt jetësor.

Tërmetet me magnitudë 7.8 dhe 7.5 që goditën një javë më parë, duke lënë të paktën 35 mijë të vdekur dhe mijëra të plagosur në të gjithë Turqinë dhe Sirinë, janë vetëm të fundit në një varg tërmetesh vdekjeprurëse në vitet e fundit.

Agjencia turke për fatkeqësitë tha se më shumë se 5,600 ndërtesa në të gjithë Turqinë juglindore janë shembur deri më tani. “Këto janë llojet e tërmeteve që presim të shohim me 10 ose 20 vjet largësi”, thotë Cüneyt Tüzün, inxhinier tërmetesh me qendër në Izmir, Turqi. “Tërmetet ndodhën brenda pak orësh nga njëri-tjetri”.

Por në një vend ku ardhja e një tërmeti të madh ishte vetëm çështje kohe, si është i mundur një shkatërrim kaq masiv?

Në nëntorin e kaluar, inxhinierët civilë ngritën paralajmërime se infrastruktura e vendit ishte e paaftë për t’a përballuar një tërmet të madh. Ndërtesat e vjetra në të gjithë vendin nuk i plotësojnë kodet moderne të ndërtesave rezistente ndaj tërmeteve dhe ekspertët i thanë revistës TIME se megjithëse planet më të reja të ndërtimit shpesh kërkojnë standarde më të larta ndërtimi, ato ndonjëherë nuk zbatohen në terren.

Shenjat paralajmëruese

Dhjetë vjet pas tërmeti të vitit 1999 në Izmit që la të vrarë mbi 17,000 njerëz, qeveria turke themeloi Autoritetin e Menaxhimit të Fatkeqësive dhe Emergjencave (AFAD) për të ndihmuar në përballimin e fatkeqësive natyrore. Qeveria premtoi gjithashtu standarde të reja ndërtimi dhe një plan për t’i forcuar ndërtesat ekzistuese.

Plani përfshinte përcaktimin e qindra hapësirave urbane si pika evakuimi në rast emergjence. Por, me kalimin e viteve, një shpërthim zhvillimesh të reja i zhbëri shumë nga përmirësimet e planifikuara të gatishmërisë ndaj tërmeteve dhe zonat e evakuimit në ajër të hapur u shndërruan në ndërtesa të larta, raportoi NPR në vitin 2017.

Në fund të vitit 2022, pas një tërmeti me magnitudë 5.9, Unioni i Inxhinierëve dhe Arkitektëve të Turqisë lëshoi një deklaratë duke thënë se Turqia “ka dështuar në lidhje me atë që duhet bërë përpara tërmetit”.

Sindikata shtoi se mbikëqyrja e vendit “vazhdon të shihet si një procedurë vetëm në letër”, duke vënë në dukje se, “është tejet me rëndësi që proceset e projektimit, ndërtimit dhe inspektimit të kryhen në mënyrë korrekte dhe energjike për të garantuar sigurinë e ndërtesave kundër tërmeteve. Në secilën prej këtyre tri shtyllave të ndërtimit të sigurt, dihet se ka probleme serioze si në aspektin ligjor ashtu edhe në atë praktik”.

Dr. H. Kit Miyamoto, inxhinier strukturor në Miyamoto International, po mbërrin në Turqi për t’i ndihmuar inxhinierët vendas me inxhinierinë e tërmeteve dhe për të ofruar ndihmë humanitare. Ai thotë se në vitin 1997, Turqia e miratoi një kod që kërkonte që ndërtesat të ndërtoheshin duke përdorur beton duktil, një material që është më fleksibël në rast tërmeti, por vlerëson se vetëm një në 10 ndërtesa në vend e përmbush këtë standard, ndërkohë që ndërtesat e vjetra shpesh ripërdoren në vend që të rrafshohen për t’i plotësuar standardet e reja.

Me gjithë këtë, inxhinierët mund t’i përforcojnë ndërtesat e vjetra nëpërmjet rikonstruksionit, një proces që ka një kosto më pak efektive sesa ndërtimi i një ndërtese nga e para. Por Miyamoto, i cili ka punuar me Bankën Botërore për rinovimin e shkollave në Turqi, thotë se është e vështirë t’i detyrosh ndërtesat private ta bëjnë këtë.

“Kushton mesatarisht 10-15% të kostos së zëvendësimit”, thotë Miyamoto. “Mund të rinovoni tetë ndërtesa për çmimin e një [ndërtimi]”, shton ai, “por rikonstruksioni sizmik nuk e shton vlerën e tregut”.

“Industria e ndërtimit është një burim i madh parash”, shpjegon Tüzün. Kjo i lejon qeverisë ta mbyllë njërin sy ndaj rregulloreve më të lirshme për faqet, thotë ai.

Pabarazitë ekonomike midis Turqisë Lindore dhe Turqisë Perëndimore janë gjithashtu në lojë këtu, thekson Tuzun. Turqia ka pabarazitë më të larta rajonale në PBB midis 29 vendeve të OECD-së, sipas një raporti të OECD-së të vitit 2020, dhe rajoni lindor i Turqisë – ku ndodhi tërmeti – ka mbetur prej kohësh në të ardhura në krahasim me rajonin perëndimor, sipas një studimi të CEPR. Kjo e bën këtë rajon më të cenueshëm ndaj standardeve të pamjaftueshme të infrastrukturës. “Cilësia e ndërtimit është më e ulët në krahasim me pjesën perëndimore të Turqisë”, thotë Tuzun.

Ayhan Irfanoglu, profesor i Inxhinierisë së Ndërtimit në Universitetin Purdue, thotë se pamjet e hershme të dëmtimit të tërmetit tregojnë ndërtesa të larta “të zhveshura” ose të rrëzuara në anët e tyre “si një kuvertë letrash”. Irfanoglu vëren se shpesh, juridiksionet lokale nuk i zbatojnë kodet, ose kontraktorët në terren nuk i kuptojnë kodet komplekse që synojnë t’i implementojnë.

Pas tërmetit të vitit 1999, shumë familje ndërtuesish mbetën të vrarë, gjë që Irfanoglu thotë se tregon mungesën e mirëkuptimit. “Kush do ta vendoste familjen e tyre në një ndërtesë të projektuar qëllimisht për të qenë të pambrojtur? Nuk mendoj se asnjë qenie njerëzore do ta bënte këtë”.

Për të parandaluar përsëri një tragjedi sikurse kjo e fundit, duhen zbatuar kodet apo kriteret esenciale. Irfanoglu thotë se ndërkohë që rajoni rimëkëmbet, kjo përvojë mund t’i bëjë qytetet më të vetëdijshëm për rëndësinë e praktikave të duhura të ndërtimit. “Sapo përjetoni një tërmet ose një fatkeqësi të çdo shkalle, bëheni shumë më të ndjeshëm”.

Në Duzce, thotë ai, përvoja e tërmetit të vitit 1999 e nxiti qytetin të ndërtonte ndërtesa që ishin të përshtatura sipas kritereve. Kur zona pësoi një tërmet 5.9 në vitin 2022, ajo pati dukshëm më pak dëme. Irfanoglu e citon gjithashtu Kilin si një model për ndërtimin e strategjive që kanë qëndruar përballë tërmeteve: “Ka një fushë të pamohueshme provash se çfarë funksionon”.

Tüzün shton se inxhinierët i dinë ndryshimet e infrastrukturës që janë të nevojshme për t’i parandaluar shembjet e ndërtesave në këtë shkallë, veçanërisht në një zonë ku tërmetet janë të pashmangshëm. Ndryshimet tani duhet të zbatohen.

“Natyra po na paralajmëron”, thotë Tüzün. “Nëse i ndërmarrim masat e duhura, do të kemi më pak humbje në të ardhmen”./Time

Përgatiti: Nuhi Shala