Veçantitë e Pejës në Sytë e një të Huaje

Rruga nga Prishtina në Pejë shkon mbi rrugë me teposhtëza e përpjetëza dhe nëpër fshatra me shtëpi me tulla. Ditën që nisëm për të zbuluar qytetin e katërt më të madh të Kosovës, trafiku ishte mjaft i ngarkuar, sidomos për një mëngjes gjatë ditëve të javës dhe ku u shfaqën shumë makina me targa të huaja, nga Suedia, Zvicra dhe vende të tjera.

Peja është një destinacion i nxehtë veror për shumë “Shaci”, term me të cilin kosovarët i quajnë bashkatdhetarët e tyre që jetojnë jashtë vendit. Por, ky vend gjithnjë e më shumë është në hartën e turistëve të huaj.

Arsyeja u bë shumë e qartë kur fillova të shihja malet mahnitëse të Rugovës, të gjata në formën e një amfiteatri me Pejën në qendër. Ndërsa unë eksplorova qytetin dhe rrethinën e tij në shoqërinë e fotografit Atdhe Mulla, zbulova një përzierje të madhe të kulturës, historisë dhe natyrës, të cilin e duan fort banorët e saj.

“Njerëzit vijnë për ta vizituar dhe për të blerë në Pejë nga kudo”, shpjegoi Arben Belegu. Ai u ul me krenari prapa banakut të dyqanit të tij të lëkurës që shiste litarë për kuaj të punuar me dorë, rripa, çanta dhe shumë gjëra të tjera. “Këtu jemi akoma për cilësinë dhe jo për sasinë dhe shumë nga këto produkte artizanale mund të gjenden vetëm në Pejë”, vuri në dukje ai.

Belegu, 45 vjeç, vjen nga një familje me katër breza artizanësh të lëkurës. Në moshën njëmbëdhjetë vjeçare, ai filloi të mësonte këtë zanat dhe sot ai drejton biznesin familjar me më shumë se dhjetë punonjës dhe dyqane të ndryshme në Pejë.

“Çdo ditë punoj për të krijuar dhe për të shitur produktet që përfaqësojnë historinë e familjes sime”, tha Belegu.

Megjithëse i kënaqur me punën e tij, ai u ankua rreth asaj se çdo herë e më shumë po bëhet më e vështirë.

“Produktet e punuara me dorë vështirë se mund të konkurrojnë me produktet e prodhuara në masë dhe nuk ka shumë interes te brezat e rinj që të vazhdojnë këtë artizanat. Edhe djemtë e mi kanë bërë zgjedhje të ndryshme në karrierë”, tha Belegu, duke shtuar se punonjësi i tij më i ri është në të dyzetat.

Në fakt, për shekuj me radhë Peja njihej si një qytet tregtarësh dhe artizanësh dhe punimet e saj tradicionale mbeten një nga atraksionet kryesore të qytetit.

Por, duke ecur nëpër pazarin e vjetër me kalldrëm të ndërtuar në kohët osmane, pashë vetëm disa dyqane artizanale mes shumë dyqaneve tregtare që mund t’i përkisnin lehtësisht çdo qendre tregtare moderne. Një kontrast i thellë që më bëri të pyes veten se sa janë të rrezikuar artizanët e Pejës të zëvendësohen plotësisht nga kultura e lirë e konsumit.

Megjithatë, duke gjykuar nga madhësia e turmës që ecnin rreth qendrës së qytetit, njerëzit dukej se më shumë kënaqeshin duke hyrë për të blerë në një dyqan një bluzë të futbollit dhe pastaj të shkonin në dyqanin e ardhshëm për një plis të punuar me dorë ose për veshje të tjera tradicionale.

Sheria Berisha, vendase 58-vjeçare e Pejës, ka qenë rrobaqepëse për aq kohë sa ajo e mban veten në mend dhe shet veshje tradicionale dhe kostume disa hapa larg nga xhamia qendrore Bajrakli. “Unë punoja nga shtëpia, pastaj pesë vjet më parë vendosa ta hapë një dyqan të vogël”, tha ajo.

Dy makina qepëse ishin gati për t’u përdorur në mes të dyqanit të saj, ndërsa një numër i madh i veshjeve me ngjyra dhe pëlhura të ndritshme mbulonin të gjitha muret. Berisha punon në këtë hapësirë vetëm, shpjegon ajo, duke kërkuar rrallë ndihmë nga rrobaqepësit e tjerë vendorë, kur ka më shumë punë.

“Kam disa klientë besnikë, por njerëzit vijnë më së shumti për të blerë një fustan apo një jelek për raste të veçanta”, tha Berisha. “Edhe pse këto kostume nuk kanë të njëjtën vlerë sikur më parë, më bën të ndihem krenare që krijoj diçka që përfaqëson një traditë shumë të veçantë”, shtoi ajo.

Në Pejë dhe në fshatrat përreth, kostumet tradicionale vishen ende nëpër dasma dhe festime të tjera. Rajonet e ndryshme kanë motive dhe detaje të ndryshme që janë dekorative dhe simbolike.

Kultura, nga e kaluara në të tashmen

Vizita në Pejë ishte në të vërtetë disi si një udhëtim nëpër kohë.

Ndikimet e shumë qytetërimeve kanë lënë shenjë në qytet, me ndërtesa dhe vende fetare që zbulojnë karakteristikat romake, bizantine dhe osmane.

Ndjeva qartë historinë që datonte me shekuj, duke ecur përgjatë shtegut kulturor të propozuar nga Komuna.

Një ndër ndalesat e sugjeruara ishte muzeu etnografik, ku ekspozita rreth trashëgimisë kulturore dhe arkeologjike të Pejës ofron një pamje të shkurtër në të kaluarën e saj të pasur.

“Ky është një muze i vogël me një zemër të madhe”, tha Sefer Lajqi në fillim të turneut të tij në muze. “Ne jemi shumë krenarë që jemi të vendosur në hanin “Tahir Bej”, një nga shembujt më të bukur të shtëpive të vjetra të banimit që kemi në Pejë”, shtoi ai.

Indiana Jones i Pejës

Lajqi, kandidat për doktorant në arkeologji në Universitetin Shtetëror të Tiranës, ka punuar në muze që nga viti 2012 dhe ishte kurator i ekspozitës arkeologjike. “Unë jam Indiana Jones i Pejës”, tha ai me shaka.

Peja është një nga vendet më të vjetra të banuara në Kosovë, shpjegoi Lajqi. Megjithatë, shumica e banorëve dhe vizitorëve të saj nuk janë në dijeni se objekte të vjetra 6,000 vjeçare janë zbuluar në Pejë dhe se disa zona arkeologjike janë identifikuar brenda dhe rreth qytetit.

“Ka potencial të madh arkeologjik në këtë rajon dhe pak është zbuluar deri më tani. Shpresoj se kjo do të ndryshojë në të ardhmen dhe me të vërtetë do të fillojmë të mbrojmë trashëgiminë tonë kulturore “, tha Lajqi ndërsa përfunduam turneun e muzeut.

Por skena kulturore e Pejës nuk është vetëm për të kaluarën.

Çdo verë, qyteti pret festivalin ndërkombëtar të animacionit “Anibar”, një ngjarje unike në Kosovë që ka bërë hapa të mëdhenj që nga edicioni i saj i parë në vitin 2009.

E kam takuar Vullnet Sanajan, një nga iniciatorët e festivalit, në kinemanë e vetme të Pejës, “Jusuf Gervalla”, e cila gjendet në anën jugore të lumit Lumbardhi që kalon nëpër qendrën e qytetit.

“Edicioni i këtij viti do të jetë akoma më i madh”, më tha Sanaja. Entuziazmi në zërin e tij përcjell pasionin dhe vendosmërinë për të punuar. “Ne do të shfaqim 280 filma në pesë vende të ndryshme, do të mbajmë gjashtë punëtori me profesionistë të njohur dhe shumë ngjarje të tjera. Do të ketë diçka për të gjithë”, tha ai.

Tetë vjet më parë, Sanaja dhe një grup shokësh, të gjithë të moshës nga 16 deri në 18 vjeç, filluan festivalin me 80 filma dhe me ndihmën e familjeve të tyre.

Këtë vit, një ekip prej rreth 100 vullnetarësh po përgatitet për të mirëpritur mbi 9,000 animatorë, artistë dhe audiencë gjatë edicionit të 8-të të festivalit, i cili është vendosur të zhvillohet mes 14-20 gushtit.

Por muajt e kaluar kanë qenë veçanërisht të vështirë, për pronësinë mbi kinemanë “Jusuf Gervalla” që ka vendosur komunitetin artistik të Pejës dhe pjesën tjetër të Kosovës kundër Agjencisë Kosovare të Privatizimit (AKP).

“Anibar” ndihmoi në udhëheqjen e kësaj lufte dhe “Rimarrja e Qytetit” është vendosur më pas si tema e këtij viti për të nxjerrë në pah çështjen e hapësirës publike në Kosovë, shpjegoi Sanaja.

“Kur e filluam “Anibar”, qëllimi ynë nuk ishte vetëm të organizonim një festival të filmit të animuar në Kosovë, por edhe të ringjallnim kinemanë e Pejës”, tha Sanaja, duke theksuar se procesi i privatizimit ka ngecur momentalisht në sajë të presionit publik.

Ekipi i “Anibar” dëshiron të organizojë aktivitete gjatë gjithë vitit në kinemanë “Jusuf Gervalla” dhe ta ringjallë jetën bashkëkohore kulturore të qytetit.

“Ideja është që të jepen filma gjatë gjithë kohës dhe të ringjallet interesimi i vendasve në këtë hapësirë”, tha Sanaja, duke shtuar se ata janë gjithashtu duke shqyrtuar ekspozimin e projektorëve të filmave të vjetër të kinemasë dhe materialeve të tjera të filmit në një muze brenda ndërtesës.

Nga qyteti në natyrë

Përveç historisë dhe kulturës së saj, edhe natyra e pashkelur e Pejës e ka vënë qytetin në hartë.

Kanioni i thellë i Rugovës, ku mund të admirosh malet nga poshtë, është vetëm një udhëtim i shkurtër larg nga qyteti, pas lumit Lumbardhi në rrjedhën e sipërme.

“Mbyllni sytë dhe dëgjoni lumin”, tha Mithat Nallbani herën e parë që e takova në brigjet e lumit. “Merr vetëm një moment për të harruar kaosin e qytetit dhe të ndihesh më mirë”, pohoi ai.

Vetëm disa kilometra nga pazari i ngarkuar i Pejës, Nallbani, një teknik dentar 60-vjeçar dhe entuziast i natyrës, e ka ndërtuar një oazë të vogël që ai i referohet si “Hotel Relax” duke mbledhur degë pemësh, gurë dhe copa të hedhura të mobiljeve përgjatë lumit.

“Dua të krijoj një vend ku njerëzit mund të vijnë dhe të ndiejnë bukurinë e natyrës”, më tha Nallbani, duke më treguar vendin që ai ka ndërtuar në katër vitet e fundit dhe ku qëndron gjatë pushimeve të tij verore. Ka karrige dhe tavolina të ndryshme, disa çadra që mund të merren me qira për natën, një vend për të ndezur zjarrin dhe gjithashtu një kosh basketbolli në mes të shtratit të lumit.

Në shkëmbinjtë përgjatë lumit, një fotografi e statujës së lirisë dhe një portret me grafit të vetë Nallbanit, i bërë nga një vizitor i huaj, janë vetëm disa nga shumë dekorimet humoristike.

Kur e pyeta pse ai kishte zgjedhur këtë vend të veçantë, ai thjesht shikoi lart në malet e pyllëzuara që na rrethonin.

“Së pari, nuk kishte restorante këtu, por është ende bukur”, vuri në dukje Nallbani, duke shtuar se ai filloi të vraponte dhe të voziste biçikletën në këto shpate kur ishte adoleshent dhe ende vazhdon të shkojë në aventurat me biçikleta.

Në vitet e fundit, objektet e turizmit dhe agjencitë që ofrojnë udhëtime, skijim, ngjitje në shkëmbinj, eksplorimi i shpellave edhe më shumë kanë lindur si këpurdha nëpër malet e Rugovës.

Vendet e paprekura të rajonit dhe mikpritja autentike tërheq aventuristët nga Kosova dhe nga jashtë saj. Uta Ibrahimi, e cila u bë gruaja e parë shqiptare që ngjiti malin Everest më herët këtë vit dhe zotëron një agjenci për turne në hiking, është një rregull i këtyre maleve.

“Kam pasur vizitorë nga shumë vende të ndryshme dhe njerëzit vazhdojnë të vijnë”, tha Nallbani ndërsa më tregonte kujtime të mysafirëve të së kaluarës. Çdo gjë, nga një biçikletë kompjuterike e lënë prapa nga dy turistë bullgarë te një kartë biznesi e një punëtori italian të ndihmës humanitare.

Derisa ne biseduam, çdo minutë dëgjuam britma entuziaste nga dikush që u lëshua përgjatë një litari jo shumë larg nga kokat tona.

“Të gjithë e pëlqejnë vendin këtu,” komentoi Nallbani. Unë nuk mund të jem më i kënaqur se kaq.