Kosova, shteti që nuk punëson personat me aftësi të kufizuara 

Është veçanërisht e vështirë për personat me aftësi të kufizuara të gjejnë një punë. As në institucionet publike dhe as në ato private nuk u hapen dyert lehtë. Ligjet për punësimin e personave me aftësi të kufizuara nuk respektohen.

33-vjeçarja Valmira Berisha nga Prizreni ka doktoruar në drejtësi dhe është ende e pa punë. Edhe gjatë doktoraturës ajo vuri re qëndrimin negativ të punëdhënësve publikë si ministritë, shkollat ​​dhe universitetet.

“Gjatë studimeve kërkoja punë, por fatkeqësisht të gjitha dyert më mbetën të mbyllura”, thotë Valmira Berisha.

Valmira bën një jetë normale privatisht, është e martuar dhe nënë e një fëmije një vjeç. Shikimi i saj është shumë i kufizuar, rreth 2%, ajo mund të orientohet në hapësira të brendshme pa asnjë problem, por nuk mund të lexojë asgjë.

Që nga viti 2012 ajo është në kërkim të një pune tek punëdhënës të ndryshëm. Shpesh ajo as nuk merr përgjigje për aplikimet e saj, nëse ftohet në intervistë, më së voni refuzohet. Përpjekja për të hyrë në botën e punës nëpërmjet një praktike gjithashtu ishte e pasuksesshme.

“Kërkoj punë që nga viti 2012 deri në vitin 2022, pra 10 vite me radhë dhe çdo herë nuk ka punë. Madje as për praktikë nuk ipet hapësirë. Kjo është frustruese.”

Ka shumë arsye dhe justifikime për mos punësimin e personave me aftësi të kufizuara. Shumë punëdhënës nuk kanë lehtësira dhe përgatitje për personat me nevoja të veçanta. Ose thjesht kanë frikë të punojnë së bashku sepse nuk janë të sigurtë se si të sillen me njëri-tjetrin. Ata e injorojnë kuotën ligjore të punësimit të një personi me aftësi të kufizuara për çdo 50 punëtorë. Nëse nuk respektojnë kuotën, punëdhënësit janë të detyruar t’i paguajnë shtetit 1% të pagës minimale çdo muaj për nxitjen e punësimit të kësaj kategorie të shoqërisë.

“Vetëm rreth 5% e punëdhënësve të detyruar respektojnë kuotën e punësimit”, thotë Valmira Berisha. “Një herë isha e angazhuar me një projekt që zgjati 10 ditë dhe ditën e parë, pas katër orësh pune, më thanë se ndoshta nuk duhet të vij më. Ky është diskriminim”.

Një arsye tjetër për refuzimin e ftesës së personave me aftësi të kufizuara është paragjykimi ndaj tyre. Ata nuk ftohen as në takim për të biseduar rreth mundësive të punësimit. Nuk ka rëndësi se sa të kualifikuar janë ata për këtë punë.

“A ka ndonjë paragjykim më të madh se të paragjykohesh se si do të punoj kështu? Si do t’i qasem punës? Si do të shoh? Këto gjëra janë shumë gjëra absurde. Paragjykimet e tyre i mbajnë dyert e mbyllura dhe nuk më japin mundësi ta dëshmoj veten”, thotë Berisha.

Sipas Administratës Tatimore të Kosovës, aktualisht në Kosovë janë të punësuar 4,000 persona me aftësi të kufizuara, 3,000 prej tyre në sektorin privat dhe 1,000 në sektorin publik.

Vështirësitë e kësaj kategorie të shoqërisë janë të mëdha. Ka raste si ai i 57-vjeçarit nga Skenderaj, Ibrahim Hetemi, punëdhënësi i të cilit i ka sugjeruar që të rrijë në shtëpi dhe të mos vijë fare në punë, por do të paguhet.

“Shkova në një kompani private këtu në Skenderaj dhe kërkova një punë praktike për 6 muaj ku kompania merrte 100 euro dhe unë si punonjës do merrja 170 euro nga një projekt grant. Pronari i dyqanit më tha se po mund ta bëjmë. Por puna këtu është delikate, ju mund të paguheni, por duhet të rrini në shtëpi, të mos vini këtu”, thotë Hetemi.

Sipas Bujar Kadriut, i cili punon në Forumin Kosovar i Aftësisë së Kufizuar, shumë punëdhënës as që janë në dijeni të Ligjit për Punësimin e Personave me Aftësi të Kufizuara. “Ata preferojnë të paguajnë denimin më shumë, sesa të punësojnë dikë me aftësi të kufizuara.”

Gjithashtu nuk ka të dhëna për numrin e personave me aftësi të kufizuara që jetojnë në Kosovë.

“Jo, nuk ka të dhëna sepse ka shumë faktorë. Faktorët kryesorë janë se kemi ende barriera brenda familjeve që nuk duan të pranojnë të kenë një anëtar të familjes me aftësi të kufizuara, madje ka shumë persona me aftësi të kufizuara që nuk e pranojnë vetë aftësinë e tyre të kufizuar. Kështu ata nuk figurojnë në statistikat e personave me aftësi të kufizuara”, thotë Bujar Kadriu, drejtor i Forumit Kosovar për Aftësinë e Kufizuar. Prandaj, ekziston një numër i lartë i rasteve të paraportuara të personave me aftësi të kufizuara.

Organizatat joqeveritare si “Qendra Kosovare për Vetëpërkrahje” ofrojnë trajnime dhe më pas mundësi për të gjetur punë. Nëpërmjet projekteve të ndryshme ata kanë arritur të futin në punë dhjetëra persona me aftësi të kufizuara.

“Shumë anëtarë të komunitetit PAK janë punësuar përmes projekteve tona. Ne kemi bërë progres në këtë drejtim, por ata vazhdojnë të përballen me vështirësi me çdo aplikim për punë”, thotë Valon Ismaili nga Qendra Kosovare për Vetëpërkrahje.

Në tri komunat e Ferizajt, Gjakovës dhe Pejës, shkalla e punësimit të personave me aftësi të kufizuara në sektorin publik duket se mbahet në 50+1. Aktualisht komuna e Ferizajt ka gjithsej 288 punëtorë, prej të cilëve 5 janë me aftësi të kufizuara. Në Komunën e Pejës, numri i përgjithshëm i të punësuarve është 251 shërbyes civil, duke përfshirë 4 punëtorë me aftësi të kufizuara. Në komunën e Gjakovës tani janë gjithsej 246 të punësuar, 5 prej të cilëve janë me aftësi të kufizuara.

Në nivel qendror, Ministria e Shëndetësisë ka 3 punonjës me aftësi të kufizuara nga gjithsej 130 punonjës. Ndërsa, për shkak të bashkimit të dy ministrive, Ministrisë së Brendshme dhe Ministrisë së Administratës Publike (ish-MAP), numri i përgjithshëm i nënpunësve është gjithsej 942 nëpunës civilë. Numri i punëtorëve me aftësi të kufizuara tani arrin në 14. Prandaj, kuota statutore nuk është përmbushur.

Ndërkohë në PK “Termokos” aktualisht janë të punësuar 195 persona, prej të cilëve vetëm njëri është me aftësi të kufizuara.

Kryetarja e Komisionit Parlamentar për të Drejtat e Njeriut, Duda Balje, kritikon qëndrueshmërinë e vendimit të kryeministrit Albin Kurti për shpalljen e vitit 2022 si vit të personave me aftësi të kufizuara. Deri më tani ajo nuk sheh ndonjë përmirësim.

Në sektorin publik kuota nuk plotësohet ose mezi plotësohet, ndërsa në privat paguhet gjoba. Perspektiva jo e mirë për personat me aftësi të kufizuara për të gjetur një punë.