Përpëlitja e kroatëve të fundit të Letnicës

Përderisa komuniteti kroat i Letnicës zbehet, trashëgimia e tij vazhdon. Historitë e Petrës, Kristos, Pavlinës dhe Marisë shërbejnë si testament për qëndrueshmërinë, identitetin dhe një lidhje të thellë me tokën në këtë cep rural të Kosovës jugore.

Nga larg, Letnica nxjerr një hijeshi pastorale. E vendosur mes maleve, kisha e saj mbresëlënëse kumbon luginën. Megjithatë, ndërsa kaloni nëpër shtigjet e fshatit, duke gjarpëruar nëpër histori, ndesheni me shtëpi prej guri që qëndrojnë gjurmë të komunitetit kroat të Letnicës në pakësim, i cili dikur kishte 5000 njerëz. Tani kanë mbetur vetëm një grusht njerëzish.

Letnica është një fshat i vogël i vendosur në juglindje, në Viti, i izoluar përgjatë një qorrsokaku që ndalet jo shumë larg vargmalit që ndan Kosovën dhe Maqedoninë e Veriut.

Edhe pse vitet kanë gdhendur rrudha në fytyrën e Petra Jakoviçit, krenaria e saj për trashëgiminë e saj kroate mbetet e palëkundur. Veshur mban një shall të stolisur me modelin e shahovnicës të Kroacisë, Petra, tani në të nëntëdhjetat, mishëron trashëgiminë e të parëve të saj. Ajo teksa kalon rrugët e fshatit, pavarësisht trupit të plakur dhe këmbëve të lodhura, përcjellë një dëshmi të qëndrueshmërisë së saj.

Petra me krenari në trup mban veshjen me tipare kroate. Për të na treguar më shumë për jetën e saj, na shoqëroi deri te shtëpia në skaj të fshatit.

“Jo, unë dua të qëndroj këtu,” këmbënguli gruaja 85-vjeçare, “Kam lindur këtu, kam jetuar këtu, djersën e kam lënë këtu. Dua të vdes këtu…Ajri është i pastër, gjithçka është e pastër. Jam mësuar këtu, në këtë jetë në Kosovë.”

15 kroatë të moshuar janë të vetmit që kanë mbetur në Letnicë, nga një komunitet dikur i lulëzuar. Kur ata të vdesin, dritat në shtëpitë e tyre shekullore mund të fiken përgjithmonë pasi fëmijët e tyre janë zhvendosur në Kroaci vite më parë dhe nuk kanë plane të kthehen.

Kroatët etnikë të kësaj zone rurale të Kosovës mbeten të paktë në numër, duke u përzier në mesin e banorëve shqiptarë të Kosovës, me të cilët thonë se shkojnë mirë. Megjithatë, ata kanë ruajtur gjuhën, veshjen, tiparet fetare dhe mënyrën e jetesës.

Një herë në vit, komuniteti i moshuar kroat  përjeton një gjallëri rinore kur pelegrinët katolikë vërshojnë nëpër rrugë. Ata mblidhen më 15 gusht për kremtimin e Festës së Zojës së Madhe.

Petra kujton një kohë kur rreth 360 shtëpi në fshat ishin të banuara nga kroatë. Tani njerëzit duhet të kërkojnë shumë për t’i gjetur ato. Fshati megjithatë njihet ende si “fshat kroat” edhe pse tani ka më shumë banorë shqiptarë etnikë.

“Atëherë, këtu nuk kishte shqiptarë. Katër fshatrat ishin kroatë. Ne nuk kishim shkollë, asgjë. Ne e kemi njohur këtë gjuhë [kroate] – ne kemi folur këtë gjuhë në ato katër fshatra.”

Komuniteti kroat banon gjithashtu në fshatrat Shashar, Vërnavokollë dhe Vërnez, që përbëjnë rreth 0.05 për qind të popullsisë së Kosovës. Prania e tyre flet për një trashëgimi që shtrihet në shekuj, duke mishëruar një lidhje të thellë me tokën.

Shin Gjoni, kryetar i  Letnicës, shqiptar etnik, tha se ai nuk është përballur me asnjë problem që kur ka ardhur të jetojë në këtë fshat të vogël shumë vite më parë. Ai e kujton mirë kohën kur bashkë me familjen u shpërngul në Letnicë. Në atë kohë, kroatët ishin shumicë, dhe shqiptarët ishin pakicë. Gjërat kanë ndryshuar që atëherë.

“Këtu ishim pakicë, vetëm tre apo katër shtëpi gjithsej. Por ata kurrë nuk na kanë trajtuar ndryshe, edhe pas luftës. Kemi pasur harmoni të mirë me ta”, tha Gjoni.

Gjurmët e luftës i ndanë

Tani, asnjë nga kroatët e Letnicës nuk punon më sepse janë në pension. Gjatë tre ditëve që vizituam fshatin, ata që mbetën na thanë se nuk presin që fëmijët e tyre të kthehen më.

Jozhiq Krist, 77 vjeç, është ndër të paktët burra kroatë të mbetur në fshat. Ai i kujton gjallërisht të dyja luftërat e viteve ’90, në Kroaci dhe Kosovë, dhe frikën që ndjeu në ato kohë të vështira për dy atdhetë e tij.

“Në atë kohë kam punuar në kompaninë Ratko Mitrovic [në Beograd]. Por kur u ktheva nga Beogradi, nuk u ktheva në punë sepse kisha frikë për jetën time. Kam punuar shumë dhe kam bërë më të mirën, por kam fituar pak para. Tani, nuk mund të punoj askund. Unë jam i vjetër, 77 vjeç, nuk jam më i aftë për punë.”

Kroatët u vendosën në Kosovë nga shekulli XIV. Ata e kanë origjinën nga Dubrovniku dhe Bosnje-Hercegovina dhe ishin tregtarë dhe minatorë, sipas Zyrës Qendrore Shtetërore për Kroatët Jashtë vendit.

“Kemi pasur luftëra në Kroaci, por falë Zotit kemi mbijetuar. Nuk ka pasur asnjë problem. Askush nuk më ka bërë keq, dhe unë nuk kam dëmtuar askënd. Kështu kemi jetuar ne”.

Shumica e kroatëve nga komuna e Vitisë, e cila përfshin Letnicën, u larguan nga Kosova gjatë viteve 1990, kur filloi shpërbërja e Jugosllavisë.

Shin Gjoni tha se Letnica dikur kishte rreth 5000 banorë kroatë, por kur filloi lufta në Kroaci, nga frika e persekutimit nga policia serbe në Kosovë, shumë prej tyre u larguan nga fshatrat kosovare rreth vitit 1992. Disa të tjerë u kthyen në Kroaci për t’iu bashkuar luftë dhe luftë. Të tjerët u larguan nga fshatrat kosovare gjatë dhe pas luftës në Kosovë.

Pas luftës mbetën vetëm disa të moshuar, rreth 56 gjithsej, por shumica kanë vdekur që atëherë.

Nga 4,331 kroatë të regjistruar në Viti gjatë regjistrimit të popullsisë të vitit 1994, vetëm rreth 40 mbetën në vitin 2011.

Jozhiq thekson se Kosova është atdheu i tij, pasi stërgjyshërit e tij kanë lindur në tokën e Letnicës. Ai ka një lidhje të thellë me tokën e të parëve të tij, por fëmijët e tij nuk donin të vazhdonin jetën këtu, ndaj shkuan të jetonin në Kroaci.

Tani ata pak kroatë që kanë mbetur në këtë fshat kanë frikë se do të harrohen plotësisht.

Jozhiq do të jetë anëtari i fundit i familjes që do ta kalojë pleqërinë në këtë fshat nëse pasardhësit e tij nuk kthehen.

“Unë nuk kam pasaportë të vlefshme të Kosovës. Më duhet të marr një, dhe është mjaft i shtrenjtë. Unë nuk mund të marr një pasaportë vetëm për të shkuar dhe për të vizituar, kështu që kam mbetur këtu vetëm me Zotin.

‘Dubrovniku’ i bën bashkë

Jozhiq Kriston  e takuam rrugës për në restorantin e Dubrovnikut në fshat. Sapo na ra në sy kapela e tij bardhë e kuq, patëm përshtypje që Kristo ishte kroat. Ai çdo mëngjes merr një vakt ushqimi në restorant dhe më pas kujdeset për kopshtin e tij të vogël, megjithëse nuk mund të rrisë më bagëti si më parë.

Për Jozhiqin, Dubrovniku i bashkon të gjithë, pasi ai ha një vakt atje një herë në ditë së bashku me bashkëfshatarët e tij të moshuar.

“Është mirë, nuk mund të ankohemi. Mile e përgatit mirë ushqimin, është njeri i mirë”.

Në buzë të një rruge që të çon te një familje që zotëron kuaj, pranë mureve të vjetra, Josefina Dokiç ka tetë vjet që drejton Dubrovnikun, duke tërhequr turistë në fshat. Në katin e parë të shtëpisë së saj, Josefina, bashkëshorti i saj Mile, motra dhe vajza përgatisin ushqim gjithë ditën.

Josefina na tha se e kanë quajtur Dubrovnik sepse nga aty kanë ardhur për herë të parë kroatët në Kosovë. Ata kanë përgatitur ushqim për më shumë se 30 vjet. Ata nuk kanë ndërmend të largohen.

Me hapa të vegjël, rreth shtatë minuta në këmbë nga shtëpia e saj çdo mëngjes, me një shkop në dorë, gruaja 85-vjeçare Petra merr vaktin e saj në restorantin e Dubrovnikut për ta çuar në shtëpi.

Restoranti i vogël “Dubrovniku” është i vendosur mes luleve. Ushqimi u shërbehet dy herë në ditë banorëve të moshuar kroatë pa pagesë dhe vendi bëhet një pikë takimi. Përgjatë rrugëve të fshatit, pranë një dyqani të vogël, në kishën e Zojës së Letnicës dhe në restorant, kroatët dhe shqiptarët kalonin kohë së bashku.

Në vitin 1920 Nënë Tereza ndërmori një pelegrinazh në këtë fshat. E lindur Agnes Gonxha Bojaxhiu në Shkup, Maqedonia e Veriut, në një familje me origjinë shqiptare, Nënë Tereza u largua nga shtëpia në moshën tetëmbëdhjetë vjeç për t’u bashkuar me Motrat e Loretos, një komunitet irlandez i murgeshave me misione në Indi. Në vitin 1979, ajo mori Çmimin Nobel për Paqe për përpjekjet e saj humanitare dhe vitin e ardhshëm, qeveria indiane e nderoi atë me Bharat Ratna, çmimi më i lartë civil i vendit.

Duke lënë diçka pas

Pavlina Lenciq, 77 vjeç, nuk mund të shkojë për të marrë ushqimin e saj në Dubrovnik sepse është e sëmurë dhe qëndron e mbyllur brenda kopshtit të saj, ku kujdeset për pulat dhe qentë e saj. Murgeshat e kishës sjellin ushqim në shtëpinë e saj.

“Do të ishte mëkat të mos kujdesesh për ta. Më duhet t’i ushqej, t’u jap ujë, gjithçka.”

Tani ajo jeton vetëm me një pension shtetëror prej 100 euro. E rraskapitur nga pleqëria, ajo nuk ka forcë të dalë jashtë e të flasë me ne. Kur Pavlina kishte energji, ajo dhe familja e saj punonin tokën dhe mbanin bagëti.

“Jo, nuk mund të punoj. Kam dhimbje, nuk e bëj dot, kam dhimbje shpine. Por unë kisha gjithçka kur djali im ishte gjallë – lopë, dhi, dele, mbi 100 gjithsej. Ai u kujdes për ta. Tani nuk kam më asgjë nga këto, asgjë. Është si të jetosh në një djerrinë tani,” tha Pavlina.

Pavlina kupton pak shqip, por flet kryesisht në kroatisht.

“Unë i kuptoj disa fjalë në shqip dhe dua të mësoj, por nuk di të lexoj e të shkruaj”, tha ajo.

“Kam lindur këtu, gjithçka këtu, ajri është i pastër, gjithçka është e bukur, uji është i pastër. E shihni sa i pastër është ajri?” përfundoi ajo, duke përshkruar dashurinë e saj për fshatin e saj.

Letnica është shtëpi e një popullsie të përzier. Përveç kroatëve, këtu jetojnë edhe katolikë dhe myslimanë shqiptarë dhe një serb i Kosovës.

“Ata e mbajnë gjuhën e tyre dhe ne nuk e kemi problem që nuk mësojnë shqip sepse janë të moshuar dhe nuk e mësojnë dot gjuhën”, tha Shin Gjoni. “Nuk na shqetëson të flasim në gjuhën e tyre kroate, në mënyrë që të mund të komunikojmë më lehtë dhe të mos i bëjmë ata të ndihen të kërcënuar për shkak të gjuhës.”

Pavlina 85-vjeçare ka 12 fëmijë, por aty pranë jeton vetëm një djalë; të tjerët kanë shkuar të jetojnë në Kroaci.

“Djali im qëndron me mua sepse jam vetëm. Nuk kam në plan të shkoj në Kroaci. Mund të shkoj t’i vizitoj, të shoh se si janë, por nuk dua të jetoj atje, Zoti na ruajt, – tha ajo e dëshpëruar.

Pavlina nuk e di se si erdhën të parët e saj për të jetuar në Kosovë, por ajo beson me vendosmëri se kurrë nuk do të largohet nga Letnica deri në frymën e saj të fundit.

“Lërini ata (komunitetin kroat) të vendosin se ku duan të shkojnë dhe si. Sa për mua, dua të jetoj këtu”, shtoi ajo.

Pavarësisht se disa nga kroatët shprehin shqetësime për kushtet e tyre sfiduese financiare, frika e tyre më e madhe është vetmia. Çdo mëngjes, ata dalin vetëm nga katër muret e tyre. Ata nuk duan të vdesin pa askënd në krah.

Shtëpi prej guri për të moshuarit

Pasi mori vaktin e saj, Petra Jakoviç na përcolli në shtëpinë e saj për të na treguar jetën e një gruaje të moshuar kroate në këtë fshat juglindor.

Shtëpia e saj dukej e vjetër sa vetë Petra dhe varëse e krishterë që ajo mban në qafë. E vetme në këtë shtëpi dykatëshe, e veshur me rroba të vjetra, të grisura dhe një fustan të bardhë të shtjerrur, Petra ruan gjurmë të vogla të trashëgimisë së saj në një dhomë të vogël.

Në një kopsht të vogël ku mbjell domate, speca dhe misër, Jakoviç përpiqet të ruajë pak nga tradita e kultivimit të tokës.

“Kemi punuar shumë, kemi pasur një mulli uji, pemët, kopshtin tonë. Nëna dhe babai më mësuan. Punonim ditë e natë. Unë kurrë nuk kam qenë i uritur nën kujdesin e babait tim. Unë kisha gjithçka, dhe tani nuk kam asgjë,” tha Petra ndërsa punonte në kopshtin e saj pas shtëpisë.

Letnica është e mbushur me natyrë të paprekur, por ka edhe shumë shtëpi të braktisura. Shtëpitë zakonisht janë prej guri dhe portat e vjetra prej druri janë të gjera dhe mjaft të gjata për të lejuar kalimin e bagëtive.

Për banorët shqiptarë këto shtëpi prej guri janë karakteristikë e shtëpive të stilit kroat.

“Shtëpitë janë më të vjetra se njerëzit dhe këta pronarë nuk investojnë këtu”, tha Shin Gjoni. “Ata [kroatët] nuk investojnë sepse nuk kanë shumë para. Ashtu siç i kishin, i kanë akoma.”

Më thellë në fshat, në një shtëpi tjetër të vjetër, jeton motra e Petrës, 90-vjeçarja Maria Periq. Shumicën e kohës ajo ulet në një stol publik afër kishës ku mbahen liturgji në shqip dhe kroatisht. Maria dëshiron që dikush t’i sjellë herë pas here ndonjë ushqim kroat.

“Është e vështirë të jetosh vetëm. Askund nuk është mirë kur jeton si ujk. Të gjithë kanë nevojë për dikë që të kujdeset, t’ju mbrojë. Kur je vetëm, nuk mund të bësh asgjë. Kur nuk mundesh, mbetesh i uritur.”

Bashkëshorti i Maria u nda nga jeta nëntë vjet më parë. “Tani nuk kam më asnjë mbrojtje. Ai i ndihmonte njerëzit; tani askush nuk më vëren.”

Ajo ka një dhomë ku mban rroba të vjetra kroate, por nga frika e hajdutëve nuk ia tregon askujt. Megjithatë, edhe pse nuk është e kënaqur me gjendjen e saj të jetesës, Maria është e lumtur që pleqërinë e kalon në vendlindje.

“Si mund të mos jem e lumtur? Unë jetoj në vendin tim, ku kam lindur, ku jam martuar, ku jam rritur, ku jam plakur. Këtu arrita gjithçka”, përfundoi Maria.