Nderimi i Protofeministeve Shqiptare

Feminizmi ka qenë vetëm pjesë e diskursit publik në Kosovë dhe në vendet e tjera ku flitet shqip në pesëmbëdhjetë vitet e fundit apo më shumë. Ishte aktivizmi, kishte shkrime, protesta, dhe rezistenca gjatë gjithë historisë, por kjo nuk u quajt feminizëm. Gratë aktive që rezistonin dominimin e zakoneve tradicionale gjinore kanë qenë gjithmonë aty, në familjet tona, në lagje, fshatra dhe komunitete. Gratë që jo vetëm kanë dëshmuar tipare të forta si individë, por edhe ato që kanë folur dhe vepruar përtej asaj që tradita ka diktuar – po, feministet! Të ndjeshme në një mjedis të ashpër patriarkal, ato mendonin në mënyrë kritike, kanë njohur praktikat e dëmshme gjinore, dhe hodhën poshtë traditat arkaike.

Unë nuk jam duke shkruar në lidhje me femrat shqiptare që zakonisht iu referohen si “të rëndësishme”, si gratë mbretërore mesjetare si Vojsava Kastrioti, e cila konsiderohet “e rëndësishme” sepse lindi heroin kombëtar shqiptar Gjergj Kastriotin, Skënderbeu. Ose patriote që luftuan dhe rezistuan, si Shote Galica nga Kosova apo Tringë Ismaili nga Mali i Zi, të përshkruara si heroina shqiptare të cilat “luftuan si burra” (kompliment përfundimtar). Të gjitha këto gra meritojnë lavdërimin e tyre në histori. Por ky artikull nuk është për to. Dhe kjo është kryesisht për shkak se ka pak të dhëna ose burime për të parë mendimet e tyre, idetë dhe qëndrimet gjatë jetës së tyre, dhe nëse ato pasqyrojnë sfidat e sotme për gratë si të trajtohen nga perspektiva feministe.

Prandaj, ky artikull është një përpjekje modeste për të paraqitur mendimet progresive të disa grave dhe burrave që kanë mundur të më vijnë gjatë leximit. Bëhet fjalë për disa nga protofeministet shqiptare, kryesisht gra të cilat frymëzuan ndryshime revolucionare në të menduar dhe në veprime. Bëhet fjalë për ato që parashikuan konceptet feministe dhe ndoshta do të identifikohen si feministe sot. Bëhet fjalë për ato gra të cilat kanë kuptuar natyrën politike të diskriminimit kundër grave, roleve gjinore të pabarabarta dhe traditave të dëmshme të cilat mbajnë gratë e varura si grup. Shumë prej tyre nuk u mungon guximi, por më tepër mundësi dhe hapësirë për të vepruar.

Atyre që u është dhënë një mundësi e tillë kanë bërë që me siguri t’i përdorin ato për një arsye të denjë. Një shembull i tillë janë motrat Parashqevi dhe Sevasti Qiriazi, mësueset e para në shkollën e parë shqipe për vajzat në Korçë të Shqipërisë, që u hap në vitin 1891. Arsimimi i vajzave në fshatra ishte një sfidë kryesore në Kosovë edhe në pjesën e dytë të shekullit XX; arkivat nga revista “Kosovarja” demonstrojnë mendjet progresive të grave të reja të cilat trajtojnë çështjen më të rëndësishme për çlirimin e grave në vitin 1972. Në artikullin “Vajzat e Likovës” pohoi autori anonim me inicialet A.B.:

“Vajzat e Likovës kanë shpresuar se pas shkollës fillore do të vazhdojnë arsimimin e tyre. Por fakti është që ato mbetën në shtëpi. Në shtëpi kanë mbetur edhe motrat e mësuesve të fshatit pasi këta të fundit nuk kanë qenë në gjendje ‘për të thyer akullin’, ta kundërshtojnë fjalën e prindërve të tyre konservatorë dhe t’i lejojnë motrat e tyre të shkojnë në shkollë. Kjo është diçka që intelektualët e fshatit Likovë nuk mund të jenë krenarë. Dhe as nuk duhet të jenë motrat të cilat kanë edukuar vëllezërit”.

Kjo është ajo që unë e quaj të menduarit feminist. Personi anonim i cili e ka shkruar këtë është duke folur për mungesën e arsimit si një çështje thelbësore që ndikon në të ardhmen e vajzave për shkak të menduarit konservator. Ajo demaskon hipokrizinë e intelektualëve, heshtjen e tyre dhe privilegjin që ata vlerësojnë. Ajo vë në dukje se një intelektual i cili nuk ka luftuar për të drejtat e grave nuk është intelektual fare. Dhe gratë me vëllezërit e arsimuar nuk kanë asgjë për të qenë krenare.

Por, gratë të cilat ishin në gjendje të vazhdojnë arsimimin e tyre nuk do ta përcaktojnë atë si arritjen përfundimtare për gratë. Në një artikull tjetër, “Një grua nuk është ashtu siç duhet të jetë,” në një bisedë me tre studentë, mund të vërehen shqetësimet e tyre rreth formave strukturore të diskriminimit të grave. Zymrije Limani nga Obiliqi ka marrë një bursë nga komuna, si dhe pensionin e nënës së saj në mënyrë që të jetë në gjendje të jetojë dhe studiojë në Prishtinë. Por ajo ishte në dijeni të faktit se edhe në rastet si rasti i saj, kur shoqëria mbështet edukimin e vajzave, ajo ende do t’i trajtojë gratë si objekte. “Unë me guxim mund të them se në disa fshatra, marrëdhënia është pothuajse feudale”, tha ajo. Ajo gjithashtu nuk dështon t’i përmend standardet e dyfishta dhe privilegjin e mashkullit kur është fjala për vendimmarrje: “Mua më duket se meshkujt janë duke u para-paguar për t’u bashkuar me organizatat shoqërore-politike.”

Gratë u bënë së bashku dhe mbështetin njëri-tjetrën, por sigurisht nuk e kuptojnë se ato ishin feministe.

Shoqja e saj studente, Shkurte Ademaj nga Istogu besonte fuqimisht se arsimimi i vajzave do të rezultojë gradualisht në femra të emancipuara. Njëkohësisht, ajo e kupton se shtypja e grave nuk fillon as nuk përfundon në sistemin arsimor. Ajo ka frikë diskriminim në fuqinë punëtore: “Kur një grua është e punësuar, punëdhënësi burokratik nuk mund ta ndihmojë por e pyet për planet e lindjes. Pse? Ata mendojnë se pushimi i lindjes për gratë është ligj në vete.” Deklarata të tilla tingëllojnë të vërteta sot, pasi gratë vazhdojnë të përballen me diskriminim në lidhje me riprodhimin dhe pushimin e lindjes.

Në Bisedat Feministe, aktivistja e politikës Nazlije Bala shpjegon se si historia e grave në Kosovë ka filluar para vitit 1989, 1975 edhe më 1968. Gratë u bënë bashkë dhe mbështetën njëra-tjetrën, por sigurisht nuk e kuptuan se ato ishin feministet. Ajo u referohet nënave, bashkëshorteve dhe motrave të të burgosurve politikë. Ta kesh pasur një burrë, bir ose bijë si të burgosur politik e damkoste të gjithë familjen, sepse kjo konsiderohej si një qëndrim kundër regjimit të Titos dhe Jugosllavisë. Kështu gratë u organizuan dhe u kujdesën për njëra-tjetrën me ushqim, rroba, dhe të holla. Solidariteti me gratë e tjera në vështirësi dhe në aktivitetet e organizuara janë thelbësore për feminizmin dhe këto gra, emrat e të cilëve nuk i dimë, e meritojnë vendin e tyre në histori.

Kemi mësuar në shkollë për disa modele të rolit të femrës, vlerësuar nga mësuesit tanë në shkollë dhe prindërit tanë në shtëpi. Por duke lexuar vetëm nëpër bazat e teorisë dhe praktikës feministe, mund të vëreni se ne kemi qenë të devijuar. Feminizmi nuk është për heroinat shqiptare letrare si ne i njohim ato nga shkolla. Kjo nuk ka të bëjë me princeshën Argjiro e shkruar nga Ismail Kadareja (princeshë që hidhet me fëmijën e saj nga kalaja e qytetit për të parandaluar përdhunimin dhe torturën nga armiku), Rozafa nga legjenda Rozafati (gruaja e nënshtruar, flijimi i nënës dhe një viktimë e abuzimit të pushtetit në familje), ose Hajrija nga romani Malësorja i Nazmi Rahmanit (16-vjeçare, viktimë përdhunimi dhe jetën e saj fatkeqe duke jetuar në turp).

Një perspektivë feministe nuk qëndron për ‘nderin seksual të femrave” amësisë sakrifikuese dhe keqardhjes për jetën fatkeqe të grave. Një perspektivë feministe tingëllon më shumë si poema “Fshati im” nga Andon Zako Çajupi të shkruar në vitin 1902. Në poemë, ai me përbuzje përshkruan robërinë e grave dhe jetën e privilegjuar të meshkujve. Ai përshkruan se si njerëzit e gëzojnë veten nën hije të pemëve dhe jetojnë nga puna e madhe e grave që bëjnë gjithë punën në fshat dhe duke mos marrë kurrfarë vlerësimi.

Historia është një çështje e forcës: si kemi shkruar, lexuar dhe folur kjo është një çështje e përdorimit ose abuzimit të pushtetit. Ne duhet ta ri-lexojmë historinë tonë nga një perspektivë feministe dhe të hedhim dritë mbi përpjekjet e emancipimit të grave. Është detyrë e jona ta bëjmë historinë feministe një temë për hulumtime akademike, sociale dhe politike. Jemi në borxh ndaj grave që rezistuan, që këmbëngulën dhe atyre të cilave idetë e qëndrimet progresive ua groposëm thellë dhe i përjashtuar nga historia. Përtej respektit dhe vlerësimit, kontributi i tyre është i rëndësishëm për përpjekjet e tanishme feministe, sepse duhet ta kuptojmë më mirë se ku qëndrojmë, sa larg kemi ardhur, çka u desh të bëhet dhe çka nënkupton kjo për të ardhmen.