‘Bursa e Prishtinës’, zgjidhje për zhvillim ekonomik

Tregjet financiare kryesisht reflektojnë performancën e kompanive që janë të listuara në bursë. Për më tepër, funksionimi i tregjeve financiare dhe besueshmëria e tyre varet nga niveli i efikasitetit të tyre.

Bursat në ShBA dhe në Angli kanë një nivel të lartë të efikasitetit, ku të gjitha informacionet e mundshme janë të përfshira në çmimet e aksioneve. Historia e krizave ekonomike dhe financiare që nga viti 1987 tregon për një lidhshmëri të tregjeve financiare në raste të krizave, ku problemet në një bursë janë të reflektuar në bursat e tjera.

Kriza e fundit e vitit 2009, sqaroi më thellësisht këtë fenomen ku përveç lidhshmërisë së tregjeve financiare, kriza zbriti edhe në sektorin real të ekonomisë. Prandaj mendimi se shpërndarja e investimeve në disa bursa ulë rrezikshmërinë, nuk qëndron më si politikë e investimeve financiare. Kjo politikë nuk e ulë rrezikshmërinë, sepse rezultatet empirike tregojnë për një lidhshmëri të fortë të bursave në kohët e krizave (ekonomike, politike, natyrore etj).

Trusti Pensional i Kosovës nuk e ka qëllim maksimizimin e vlerës së portofolios, me çdo kosto financiare. Trusti pensional ka të investuara mjetet në shumicën e bursave botërore, pra kontributdhënësit kosovarë janë një ndër pronarët e kompanive të ndryshme të botës. Kriza financiare e vitit 2009 i shkaktoi trustit rreth 66 milionë euro humbje të parealizuara. Trusti i konsideronte si humbje të parealizuara, sepse aksionet nuk ishin shitur por vetëm kishte rënë vlera e tyre.

Ulja e riskut

Çmimi për njësi në vitin 2008 kishte rënë nga 1.26 euro në 0.79 euro. Për t’u rikuperuar çmimi për njësi i aksioneve të Trustit është dashur disa vite, që nga kriza e vitit 2008. Përkundër që menaxhmenti i trustit në atë kohë konsideronte si humbje të parealizuara, kjo nënkuptonte pensione më të ulta për kontributdhënësit për arsye që vlera e portofolio kishte rënë. Në atë periudhë Trusti Pensional i Kosovës ishte shumë i ekspozuar nga rreziku i investimeve, ku 60 për qind e mjeteve ishin të investuara në aksione.

Në ndërkohë, menaxhmenti i Trustit reflektoi nga kjo politikë e gabuar dhe uli ekspozimin e investimeve në aksione, duke bërë një shpërndarje edhe në instrumente të tjera financiare me rrezik më të ulët. Teoritë standarde mbi investimet financiare konfirmojnë se në tregjet financiare ka hapësirë përfitimi vetëm për investitorë, që kanë njohuri të thella mbi lëvizjet e tregjeve financiare. Trusti duhet të jetë i vetëdijshëm nëse posedon resurse humane për të plotësuar këtë postulatë financiare.

Menaxhmenti i Trustit nuk duhet t’i marrë meritat ose dështimet e mundshme të performancës së investimeve, sepse menaxhmenti nuk merr pjesë aktivisht në investime. Për më tepër, janë kompanitë e huaja, që janë të kontraktuara për kryerjen e investimeve dhe që janë kosto financiare për kontributdhënësit.

Në vitin 2018, Trusti u karakterizua me një kthim negativ nga investimet prej 85 milion euro. Performanca negative e fondeve pensionale vjen si rezultat i ngritjes së normës së interesit nga Banka Qendrore Amerikane dhe problemeve të ngrira tregtare në mes të Shteteve të Bashkuara dhe Kinës. Mirëpo kjo mund të jetë e përkohshme, sepse nuk ka sinjale se jemi pranë një krize strukturore ekonomike apo financiare globale.

Rrezikshmëria e trustit është një ndër faktorët e paqartë ndër vite, prandaj një transparencë më e madhe mbi nivelin e rrezikut të fondeve të menaxhuara nga Trusti do t’i mundësonte kontributdhënësve jo vetëm të informohen për kthimin, por edhe për rrezikun e investimeve.

Instrumentet statistikore janë vetëm një mjet për matjen e riskut, ndërsa mjeti më i mirë është nuhatja e problemeve ekonomike globale, dhe jo vetëm. Parandalimi i humbjeve nga investimet financiare, vjen kryesisht nga eksperienca dhe njohuritë mbi financat globale. Hapja e të dhënave nga Trusti do t’i mundësonte hulumtuesve të ndryshëm të merren me problematikat e Fondit Pensional në mënyrë shkencore dhe jo të debatohet me ndjeshmëri personale.

Tregu i kapitalit

Normat e interesit në Kosovë për vite të tëra ishin më të lartat në rajon dhe me gjerë. Për më tepër, këto norma të larta interesi privuan shumë projekte investive të kompanive në Kosovë dhe asnjëherë nuk u provua me rezultate shkencore nëse këto norma interesi reflektojnë rrezikun e ekonomisë së Kosovës. Bankat ishin dhe mbeten të vetmet institucione financiare, që krijojnë likuiditet për financimin e kompanive dhe konsumit të qytetarëve të Kosovës.

Teoritë financiare tregojnë që tregu i kapitalit rritë konkurrencën në sektorin financiar duke shkaktuar uljen e normave të interesit në sektorin bankar, çka është jetike për ekonominë e Kosovës. Për më tepër, qytetarët që jetojnë në Kosovë dhe ata jashtë Kosovës mund të bëhen pronarë të kompanive në Kosovë, çka do të mundësonte kanalizimin e një pjese të madhe të remitancave në investime.

Trusti pensional i Kosovës ka nën menaxhim mbi 1.5 miliardë euro, të investuara në instrumente të ndryshme financiare. Kthimi i këtyre mjeteve në Kosovë, do t’i jepte një frymëmarrje të re ekonomisë së Kosovës, në terma: të uljes së papunësisë, rritjes ekonomike dhe rritjes së likuiditetit në ekonominë e Kosovës. Krijimi i tregut të kapitalit mbetet kryesisht në vullnetin e politikës, pa çka vërehet se nuk ka ekzistuar deri më tani.

Ekziston një përshtypje në mesin e ekonomistëve në Kosovë se funksionalizimi i tregut të kapitalit është i pamundur, për shkak të informalitetit në ekonomi. Në funksion të këtij përceptimi, po citoj presidentin amerikan, John F.Kennedy: “Ne duhet ta realizojmë këtë punë, jo pse është e lehtë, por pse është e vështirë”. Për më tepër, presidenti amerikan në atë kohë fliste për të shkuar në Hënë, ndërkaq problemi jonë është më i thjeshtë sepse tregun e kapitalit mund ta krijojmë në Prishtinë.

Tregu i kapitalit në mënyrë që të jetë i besueshëm, varet nëse është në gjendje të eliminojë pasiguritë për investitorët. Besimi se çmimi i aksioneve reflekton vlerën e kompanisë dhe krijon interesim për investitorët. Tregu i kapitalit është i ndërtuar nga rregulla, që të eliminojnë mundësinë për spekulime gjatë procesit të listimit të kompanive. Personalisht mendoj që në Kosovë do të ishte plotësisht i mundshëm krijimi i tregut të kapitalit. Kompanitë e auditimit në Kosovë do të ishin një garanci mbi vërtetësinë e pasqyrave financiare të kompanive, që shprehin interesim të listohen. Volumi i tregtisë si kriter i rëndësishëm për efikasitetin e tregut të kapitalit, mendoj që në Kosovë do të plotësohej si kriter. E para, shumë kompani vendore dhe institucione financiare do të ishin shumë të interesuar të dinë vlerën e tregut, çka mundësohet vetëm kur kompanitë janë të listuara në bursë. Shumë kompani do të mund të bëheshin multinacionale në madhësi dhe absorbonin fonde pa pasur nevojë të financohen me borxhe, që paraqet anën e kërkesës për fonde. Ndërsa ana e ofertës mund të sigurohet përmes fondit të privatizimit dhe mjeteve të fondit pensional që paraqesin një injeksion fillestar për t’i dhënë frymëmarrjet e para të bursës së Prishtinës.