Një kujtim nga Prizreni: 13 qershor 1999

Anna Di Lellio, një ndihmës-punonjëse e vendosur në veri të Shqipërisë që ndihmonte refugjatët gjatë Luftës së Kosovës, ndan kujtimet e udhëtimit të saj nga Kukësi në Prizren një ditë pasi trupat e NATO-s çliruan vendin.

Prizren, 13 qershor 1999

I dëgjojmë tanket gjermane të NATO-s që ngjiten maleve para se t’i shohim ato. Lufta ka mbaruar. Me kolegët e mi nga Programi Botëror i Ushqimit të OKB-së, WFP, ngarkojmë një kamion me mijëra copë bukë që furrtarët kosovarë e kishin bërë gati gjatë gjithë natës.

Nuk ka ndonjë informatë të besueshme në lidhje me situatën brenda Kosovës. Por nga refugjatët që kishin ardhur në Shqipëri në javët e fundit, kemi qenë dëshmitarë të një kequshqyerje e cila na shqetësonte shumë. Sot ne jemi të vetmit civilë që shoqërojmë trupat e NATO-s të cilët do të duhej të siguroheshin se asnjë ushtri serbe nuk do të mbeste në Kosovë para se refugjatët të kthehen në shtëpitë e tyre.

Kemi shpenzuar pjesën më të madhe të mbrëmjes së mëparshme në telefon satelitor me OKB-në në Romë dhe Nju Jork, duke u përpjekur të sfidojmë refuzimin e zyrës për të na lejuar të hyjmë në Kosovë. Urdhri ishte që të lejonin trupat të siguronin terrenin e parë. Shefi im këtu në Kukës mendon se duhet të shkojmë sa më shpejt që të jetë e mundur, sepse ka zëra për urinë brenda Kosovës dhe a nuk jemi ne ‘agjencinë e ushqimit’?

Unë jam gazetare dhe puna ime është që të promovoj Programin Botëror të Ushqimit. WFP, tek mediet nga e gjithë bota që erdhën në Kukës për të mbuluar krizën e refugjatëve dhe luftën. Në vend të një konference për shtyp, atë natë unë organizova një darkë. Kukësi është një qytet i varfër, por në treg mund të gjenden makarona, patëllxhan, domate dhe djathë të bardhë. Kam ushqim të mjaftueshëm për të ushqyer një duzinë gazetarësh të cilët nuk kanë ku të shkojnë në një natë me shi dhe janë shumë të shqetësuar që të hyjnë në Kosovë si refugjatë. Një OJQ e quajtur ‘Fëmijë Lufte’, ofron çadrën e tyre të madhe për aheng.

Në mesnatë, negociatat ndërmjet punëtorëve të OKB-së, të rraskapitur nga terreni, dhe zyrtarëve në Nju Jork, morën fund. Ia dolëm. Do të shkojmë në Kosovë. Askush nuk fle, shumë parashikime sillen në mendjet e punëtorëve.

Është pothuajse kohë dreke kur pesë prej nesh po e ndrydhnim njëri-tjetrin në një xhip të bardhë Toyota, të gjithë punonjës të WFP-së përveç njërit që ishte kosovar nga Prizreni dhe që punonte për OJQ-në ‘Fëmijë Lufte’. Ai doli vullnetar të na bashkëngjitet dhe të bëhet përkthyesi ynë, sepse ai kishte dëshirë të dinte nëse shtëpia e tij të cilën e kishte lënë nën shënjestër të plumbave një muaj më parë ishte akoma në këmbë. Entuziazmi i tij shumë shpejt u shndërrua në një lloj paniku kur ne po largoheshim nga rrugët e vjetra dhe të keqmbajtura të Shqipërisë, përplot me refugjatë që bërtisnin “Faleminderit NATO!” dhe vazhdonin rrugën, duke kaluar fshatin fantazmë të Zhurit, në një rrugë që rreshtohej krahas ushtrisë dhe policisë serbe.

Radhët e burrave në uniforma të ndryshme, të shtrirë apo të përkulur në të dy anët e rrugës, të gjithë me sy drejtuar tek tanket e NATO-s. Me gjasë, ata ishin çarmatosur, përndryshe pse do të dukeshin aq kërcënues për ne?

Papritur, një ushtar në të zeza kërcen në mes të rrugës dhe ndalon veturën tonë dhe kamionin. “Kush je ti dhe çfarë po mban me vete?” Shoferi, i cili është një person me rëndësi nga WFP i cili erdhi nga Tirana atë mëngjes për të kryesuar misionin, me qetësi përgjigjet se jemi me OKB-në dhe po bartim bukë. “Bukë për kë?”, “Për këdo që ka nevojë për bukë.”Ohaa! Përgjigje me vend. Jemi të lirë të kalojmë.

Vetëm atëherë kur vetura fillon së lëvizuri përsëri, vërehej se përkthyesi ynë, i cili e kishte bërë detyrën e tij pa hezitim, po dridhej si gjethe. Papritmas e shoh se rilindi përsëri sepse shumë lehtë kishte mundur të nxirrej nga vetura dhe të vritej në sytë tanë.

Nuk do të ishte hera e parë që diçka e tillë do të mund të ndodhte. A nuk ishte zëvendëskryeministri i Bosnjës ai i cili ishte nxjerrë nga një transportues i personelit dhe ishte vrarë nga ushtarët serbë në vitin 1993? Paqeruajtësit francezë të OKB-së nuk ishin përgjigjur me zjarr në atë kohë dhe nuk kishin arrestuar vrasësit. Çfarë mund të bënim ne, civilët e paarmatosur, për t’i ndaluar ata këtu në Prizren?

Unë nuk e di se si ta ngushëlloj përkthyesin tonë, sepse nuk mund t’i them as që nuk do të duhej të shqetësohej. “Ne jemi me ty,” i them unë, dhe ndjehem i turpëruar dhe i zemëruar. Nuk është dashur ta linim të vinte me ne asnjëherë.

Kilometrat e fundit të rrugës për në Prizren nga kufiri shqiptar janë rrugë e drejtë dhe paksa përpjetë. Brenda dhe jashtë veturës mbizotëron heshtje e plotë. Me përjashtim të ushtarëve serbë, askush nuk është atypari. Fshati, i mbushur me shtëpi të zbrazëta, është bosh po ashtu. Dikur pasdite, ne arrijmë tek shenja që tregon hyrjen në qytet. Megjithatë, asnjë frymë njeriu në rrugë.

Pastaj, papritmas, në një kthesë të vogël që bëhet një rrethrrotullim më i gjerë, dëgjojmë klithma gëzimi, pastaj shohim turmën. Më kujtohen të gjitha filmat që i kam parë pas çlirimit nga nazistët, veçse, kësaj radhe, janë tanket gjermane me Kryqin e Hekurt ato që po bëjnë çlirimin.

Shqiptarët që na kishin rrethuar bërtasin: “Faleminderit NATO!” Ne ju thonim, “Ne jemi OKB!” “Po, faleminderit NATO!” Ky është sinjali i parë që unë e kuptova, se OKB-ja nuk mban shumë të holla me vete. Jo pas Srebrenicës.

Krahasuar me ne, të forte por me një shtresë të kaftë në fytyrat e tyre si rezultat i një muaji jetese jashtë në malet e Kukësit, njerëzit e Prizrenit dukeshin shtathollë dhe shumë të zbehtë. Më vonë kuptova se ata kishin i kaluar muaj e fundit duke u fshehur nëpër shtëpi, kryesisht në bodrume, me plot frikë për jetën e tyre.

Të gjitha gratë grumbullohen rreth meje. Buzëqeshen, u japin lule ushtarëve gjermanë dhe kolegëve të mi, por ata duan të më prekin dhe përqafojnë vetëm mua, gruan e vetme në kolonë. Një grua më jep një shami të qëndisur, e cila mund të jetë bërë nga nëna ime në Itali. Ndihem e tronditur. Nuk është koha për të qarë, sepse lumturia duket kudo.

Ndërsa parkojmë në një rrugë anësore, duke planifikuar lëvizjen tonë të ardhshme, gratë e tjera dalin nga shtëpitë e tyre dhe më ofrojnë çajin e trëndafiltë. Asnjëherë më parë s’e kam shijuar një çaj të tillë, por kishte një shije si diçka e vërtetë, dhe unë mund të shoh trëndafila kudo, në të gjitha kopshtet në të gjithë qytetin. Ato më pyesin se ku do të kaloj natën, dhe më ofrojnë një shtrat në shtëpinë e tyre. Është një ndjenjë shumë e çuditshme kur e kupton se je subjekt i një kujdesi aq të madh. A nuk do të duhej që unë, si humaniste, të kujdesesha për ta?

Prapë rrugës kryesore, linjat e gjata të makinave janë të mbushura përplot me njerëz dhe gjësende personale. Mbulesa dhe madje edhe disa mobilje të vogla janë grumbulluar deri në majë. Duhen disa minuta për të kuptuar se ata janë serbë nga Prizreni, duke ikur nga qyteti, në të cilin tan, shqiptarët të cilët janë dëbuar nga ushtria e tyre, po ktheheshin. Të lodhur dhe të zemëruar, ata fillojnë të lëvizin në konvojin e tyre në drejtim të kundërt nga i cili kishim ardhur ne, për t’u bërë bashkë me ushtrinë dhe policinë serbe, jashtë Kosovës.

Sapo kolona me serbë u kthye në rrugën kryesore, dëgjojmë britma dhe zhurma të zëshme. Nxitojmë për të parë se çfarë po ndodhte, me frikë se konvoji mund të ishte sulmuar në shenjë hakmarrjeje. Nuk kishte ndodhur diçka e tillë. Ishin serbët në kolonë që po mallkonin dhe po hidhnin gjësende drejt këmbësorëve shqiptarë. Njerëzit që deri dje, ose kishin qenë pjesë ose kishin heshtur teksa fqinjët e tyre po vriteshin dhe po dëboheshin masivisht, do të duhej të shfaqnin pendimin e tyre, mirëpo ata po shfaqin vetëm zemërimin e tyre. Ishte diçka vërtet absurde.

Kur filloi perëndimi i diellit, të gjithë ata u zhdukën dhe gjithçka mbeti përsëri e qetë. Unë e shijoj luleshtrydhën më të mirë që një kohë të gjatë, jo prej atyre të mëdha që janë të zbrazëta dhe të bardha përbrenda, që i shijoj në Nju Jork gjatë gjithë vitit, por ato të voglat, të kuqet dhe të ëmblat që më kujtojnë fëmijërinë time. Gjithmonë në mes të muajit maj, nëna ime do të kthehej nga tregu me luleshtrydhet e para të sezonit dhe do të na thoshte që ne duhet të kërkonim të na plotësohej një dëshirë menjëherë pasi ti kishim ngrënë ato, një dëshirë që, me siguri,  do të përmbushej.

Nuk kam qenë në Kosovë kurrë më parë, por këtu në Prizren kaq shumë gjëra më kujtojnë për qytetin tim të lindjes L’Aquila: rrugët me kalldrëm, kulmet me tjegulla të kuqe, malet në prapavijë pa marrë parasysh se në cilin pozicion gjendeni në qytet, fshatarët që sillnin fruta dhe perime, mjekrën në fytyrën e zonjës së vjetër nga fshati, që thernin lëkurën time kur ajo më jepte puthjen e saj ….

Asgjë më shumë nuk mund të bëjmë sot. Ata thonë se ditët e para të paqes janë më të rrezikshmet dhe ka ende ushtarë përreth. Dëgjojmë thashetheme për disa vrasje që ndodhin ende jashtë Prizrenit. Unë ndihem e lodhur për shkak të diellit, udhëtimit dhe emocioneve të ditës dhe do të isha i lumtur të shkoj të bëj një gjumë, por nuk kam shtrat. Në vend të kësaj, kam një vend në kabinën e kamionit. Për arsye sigurie, thotë OKB, unë nuk mund të pranoj ftesat e shumta të banorëve miqësorë që i kanë hapur shtëpitë e tyre për mua.

Teksa fle, mendja me vete tek shumë vaksina kundër një mori sëmundjesh që I mora në Romë para se të vija në Kukës. Ndjehesha aventuriere, si John Reed, i cili erdhi në Ballkan më 1915 për të mbuluar luftërat në Ballkan me xhepat e tij plot me hapa kundër tifos. Tani ndihem budallaçkë, dhe mezi pres të shijoj më shumë çaj trëndafili në mëngjes.