'HIV', paragjykimi që dhemb

Trajtimi i njollës (stigmës) ndaj njerëzve që jetojnë me HIV nuk është vetëm një çështje morale. Një studim i ri zbulon se si sjellja diskriminuese nga profesionistët e shëndetësisë në Kosovë krijon barriera për qasjen në kujdesin shëndetësor, duke e lënë Kosovën me mbulueshmërinë më të ulët të testimit në Evropë.

Alban Gjonbalaj ka një punë tepër të vështirë. Ai e kalon kohën e tij duke komunikuar me njerëz të cilët, sikurse ai vetë, kanë testuar pozitivisht për HIV në Kosovë, duke i inkurajuar ata të kërkojnë trajtim mjekësor dhe mbështetje për veten dhe familjet e tyre.

Në bashkëbisedim me Prishtina Insight, Gjonbalaj, i cili themeloi KAPHA, Shoqata kosovare për Njerëzit që Jetojnë me HIV/AIDS, rrëfen një nga momentet më të vështira që ka përjetuar duke punuar me një person tjetër që jeton me HIV.

“Atij i është dashur të shkojë dhe ta bëjë një skanim normal në spital – duhet të bëjmë një kontroll të rregullt”, thotë Gjonbalaj.

“Ky test nuk kishte nevojë as për një mostër gjaku, mirëpo mjeku nuk pranoi ta bëjë atë. Ai tha se ishte i ri në këtë punë si një lloj arsyetimi, duke mos dashur ta prekte atë”.

Një studim i ri që mat natyrën dhe përhapjen e stigmatizimit dhe diskriminimit ndaj personave që jetojnë me HIV tregon se kjo përvojë ka të ngjarë të jetë larg nga e pazakonshmja.

Sondazhi është bërë publik në muajin shkurt nga ‘Integra’, një OJQ për të drejtat e njeriut dhe shqyrton qëndrimet brenda institucioneve të shëndetit dhe sundimit të ligjit në Kosovë. Ajo zbulon nivele të larta të keqkuptimit dhe intolerancës midis atyre që bashkëpunojnë për së afërmi me njerëzit që jetojnë me HIV.

Rreth gjysma e profesionistëve shëndetësorë të anketuar “do të shqetësoheshin nëse do të preknin rrobat e një personi me HIV”, ndërkohë që nëntë përqind u përgjigjën se ata do të refuzonin ta bënin këtë. Njëzet e tetë përqind prej tyre ishin të besimit se “duhet shmangur kontaktin fizik me njerëzit me HIV sa herë kur atyre u ofrohen shërbime”, një masë paraprake shtesë e panevojshme që cilësohet si diskriminim.

Që nga viti 2008, Edona Deva ka qenë koordinatore e programit HIV në Fondin e Zhvillimit të Komunitetit, një OJQ që ka ndihmuar në kryerjen e studimit dhe punon për ndërtimin e kapaciteteve të organizatave lokale që adresojnë HIV. Deva, ndërkohë, nuk u befasua nga rezultatet e sondazhit, duke thënë se kjo është prova e parë konkrete e nivelit të stigmatizimit ndaj personave që jetojnë me HIV në Kosovë.

“Çfarë ka gjetur ky studim, ka të bëjë me atë se stigmatizimi është mjaft i lartë, dhe ajo çfarë është shqetësuese është se ky stigmatizim gjendet, në veçanti, në mesin e punonjësve shëndetësorë”, thotë Edona. “Në këto gjetje, mund të vëreni se ata që kanë të bëjnë me njerëzit që jetojnë me HIV – ata të cilët duhet të marrin mostra gjaku, kujdesen për plagët e tyre – ata janë më pak të gatshëm ta bëjnë këtë sesa me njerëzit e tjerë”.

Gjonbalaj beson se stigmatizimi ndaj personave me HIV është i rrënjosur thellë, që buron nga një kulturë turpi përreth sëmundjes e që rëndohet edhe më tej nga mungesa e edukimit dhe mirëkuptimit. Po ky stigmatizim ishte pengesë edhe për njeriun të cilit iu refuzua shërbimi në spital në kërkim të drejtësisë.

“Unë arrita ta bindja atë që të përpiqej dhe ta ndjekë çështjen në gjykatë, dhe ne i dërguam një letër Ombudspersonit për të filluar procedurat”, thotë Gjonbalaj. “Por, pasi familja e tij dëgjoi se çfarë po planifikonim të bënim – duhet harruar këtë. Ata nuk pranuan ta procedojnë çështjen më tutje”.

Të trajtosh stigmatizimin

Një nga rezultatet më tronditëse nga sondazhi është zbulimi se 39 përqind e njerëzve të anketuar besojnë se njerëzit me HIV meritojnë të kontraktojnë sëmundjen. Nga ana tjetër, 38 përqind e të anketuarve nuk ishin dakord me deklaratën, duke zbuluar një polarizim midis punonjësve shëndetësorë në tolerancën e tyre personale ndaj grupeve në rrezik.

Ariani*, 23 vjeç, është anëtar i komunitetit LGBTI që jeton në Prishtinë, një nga grupet më të rrezikuara nga kontraktimi i HIV-it. Sipas tij, kjo ndarje në opinion për sa i përket kuptimit të HIV-it, dhe tolerancës ndaj popullatës në rrezik të kontraktimit të tij, është gjithashtu e qartë në mesin e bashkëmoshatarëve të tij.

“Brezi im është i ndarë, nuk ka ndonjë mes aty”, thotë ai. “Ata janë ose njerëz shumë përparimtarë që dinë të përshtaten me ndryshimin, ose janë njerëz që nuk dëshirojnë të informohen, të jenë gjithëpërfshirës dhe të pranojnë njerëz pa marrë parasysh gjërat që do të mund t’i bënte ata të ndryshëm nga ‘personi mesatar’”.

Që të dyja, KAPHA dhe Fondi i Zhvillimit të Komunitetit, janë angazhuar në trajnimin e zyrtarëve të sektorit publik që merren me grupe të rrezikuara në cilësinë e tyre profesionale. Kjo nuk ka qenë një detyrë e lehtë, thotë Edona, veçanërisht kur përfshihen institucione publike.

“Të flasësh për njerëz që injektojnë drogë, burra që kryejnë marrëdhënie seksuale me burra apo gra që përfshihen në aktivitete seksi është shumë sfiduese në një vend që është akoma shumë konservator dhe patriarkal”, thotë ajo.

Sipas mendimit të Gjonbalaj, gjëja më e rëndësishme është të sigurohemi që punonjësit të kuptojnë detyrimet e tyre profesionale dhe etike për të respektuar njerëzit me të cilët vijnë në kontakt në punën e tyre të përditshme.

“Në një trajnim të cilin e kemi bërë me profesionistë, jemi ndalur së fokusuari në stigmatizim”, thotë ai. “Unë kam ndryshuar taktikat e mia gjatë dy viteve të fundit dhe fillova ta vë ligjin në rend të parë. Kur njerëzit kuptojnë se ky është ligji, dhe se dikush mund të akuzohet, atëherë ata fillojnë të ndryshojnë mendimin e tyre”.

Edona pajtohet se një fokus në ndryshimin e mendimeve individuale ka qenë i pafrytshëm deri më tani, dhe përderisa një zhvendosje shoqërore në mentalitet është akoma i mundur, duke siguruar që njerëzit mund të mbahen ligjërisht përgjegjës për mosrespektimin e të drejtave të njerëzve, është alternativa më e mirë.

“Ne nuk po mundohemi të ndryshojmë sjelljen e çdo punonjësi shëndetësor në vend, kjo është një gjë shumë e vështirë. Trajnimi nuk do të ndryshojë sjelljen, “thotë ajo. “Në fund të fundit, ne thjesht dëshirojmë që ata të jenë në të njëjtën anë sikurse ne në lidhje me të drejtat e njerëzve dhe çfarë nënkupton kryerja e detyrave të tyre në baza të obligimeve morale”.

Rastet me HIV “shumë pak të zbuluara”

Ky stigmatizim ka një pasojë veçanërisht të dëmshme – testimi midis atyre që janë në rrezik të kontraktimit të HIV-it është jashtëzakonisht i ulët, duke rrezikuar një rritje në përhapjen e infeksioneve HIV dhe shtrembërimin e shifrave për numrin e njerëzve që jetojnë me HIV.

Aktualisht, dihet që Kosova është një ‘vend me predominim të ulët’ sa i përket HIV, me gjithsej 122 raste të konfirmuara deri në vitin 2018. Sidoqoftë, Plani Strategjik katërvjeçar i Ministrisë së Shëndetësisë për HIV/AIDS nga viti 2018 pranon se të dhënat për testimin e mbulueshmërisë në Kosovë mungon, dhe çdo statistikë në lidhje me përhapjen e HIV në Kosovë mund të mos jetë e besueshme.

“Rastet e HIV-it janë nën zbuluar dhe numri i njerëzve që janë të infektuar, por nuk e dinë statusin e tyre HIV mund të jetë më i lartë,” thuhet në plan. Sipas Fondit të Zhvillimit të Komunitetit, mbulimi i vlerësuar i testimit midis grupeve të rrezikut në Kosovë është më pak se 10 përqind, ndër më të ulëtat në Evropë.

Një studim i vitit 2018 nga kjo organizatë ka gjetur se 64 përqind e grupeve të rrezikuara janë të vetëdijshëm se ku ofrohet testimi për HIV. Plani Strategjik i Ministrisë së Shëndetësisë për HIV/AIDS vëren se ky numër bie në 23 përqind në mesin e popullatës së përgjithshme.

Ariani thotë se nuk do të ndjehej rehat duke folur për HIV me askënd tjetër përveç mes miqve të ngushtë. “Është një temë midis miqve dhe vetës time, por në vendin e punës dhe në shtëpi, ku unë kaloj pjesën më të madhe të kohës time, ky nuk është lloji i bisedës që mund të bëhet. Në përgjithësi, njerëzit nuk janë të hapur për të eksploruar mundësinë që çështje të tilla mund të ndikojnë tek ta”.

Plani i ministrisë synon që deri në vitin 2022 të përmirësojë qasjen në shërbimet e testimit miqësor për përdoruesit për të gjitha grupet e rrezikuara. Sidoqoftë, plani vëren se “qasjet inovative” duhet të bëhen për së afërmi dhe përmes rritjes se ndërgjegjësimit duke pasur parasysh “aftësinë e kufizuar të programit për të zgjeruar mbulimin e tij të shërbimit”.

Safet Blakaj, është drejtor i ‘Labyrinth, një nga OJQ-të e pakta në Kosovë që ofron shërbime testimi miqësor, të sigurta dhe anonime në Prishtinë, Prizren dhe Gjilan. Ndërkohë që Labyrinth punon kryesisht me përdoruesit që e injektojnë drogën, ai thotë se kjo organizatë do të ofronte shërbime për këdo, pasi ai është i vetëdijshëm se institucionet e shëndetit publik nuk reklamojnë shërbime të tilla në një mjedis të sigurt për grupet e rrezikuara.

Përveç OJQ-së ‘Labyrinth’, Qendra për Zhvillimin e Grupeve Sociale dhe Fondacioni i Popullit të Kosovës të dy ofrojnë shërbime të testimit dhe këshillimit të synuara për grupet e rrezikuara, por sipas Blakaj, pak njerëz janë të vetëdijshëm se shërbime të tilla janë në dispozicion.

“Në vendet ku testet janë të vështira për t’u gjetur, nuk janë bërë reklamime dhe askush nuk e di se ku duhet shkuar, kjo është arsyeja pse ne kurrë nuk do ta largonim dikë”, thotë Blakaj. “Përderisa ekzistojnë disa OJQ që ofrojnë testime për grupe specifike të rrezikuara, vështirë se ndonjë institucion publik madje e ofron këtë shërbim”.

Ndërkohë që zhvillimi i tetë qendrave për testimin e sëmundjes së HIV në institucionet publike ishte paraparë nga plani strategjik i mëparshëm i Ministrisë së Shëndetësisë që të përfundonte deri në vitin 2015, vetëm një qendër e tillë u hap qysh atëherë, në Institutin Kombëtar të Shëndetit Publik të Kosovës.

Shqetësime mbi besueshmërinë

Ariani asnjëherë nuk është testuar, dhe ai beson se është në mesin e shumë atyre sikurse ai që nuk besojnë në institucionet shëndetësore në Kosovë dhe nuk e di se ku të testohet. Ai gjithashtu shqetësohet për konfidencialitetin e pacientit.

“Të jetosh në një qytet të vogël, ekziston një rrezik i lartë që [profesionistët shëndetësorë] nuk do t’i mbanin këto informacione vetëm për vete”. thotë ai. “Ky është informacioni personal që unë nuk jam i gatshëm t’a ndaj, jo vetëm me një mjek këtu, por edhe me njerëz me të cilët jam i afërt”.

Dyshimet e Arianit konfirmohen nga sondazhi i Integra-s i bërë në muajin shkurt. Rreth një e katërta e të gjithë anketuarve u përgjigjën se ata do të ishin të lumtur të zbulonin e tyre statusin e dikujt që është HIV, me miqtë, familjen dhe bashkëpunëtorët e tyre pa pëlqimin e këtij personi.

Edona Deva beson se frika mes grupeve në rrezik të në shoqërim të sëmundjes po i vë njerëzit në rrezik më të madh të kontraktimit të HIV-it. “Është me të vërtetë shumë tragjike të zbulosh që punonjësit e shëndetësisë nuk mund të mbrojnë të dhënat [e pacientit] dhe nuk dinë ta bëjnë këtë”, deklaroi ajo. “Dëshmitë nga ky studim duhet të përdoren për të financuar programet e synuara që do të kontribuojnë në zvogëlimin e pengesave për qasje në shërbime të tilla si këto”.

Mirëpo programet e synuara për të inkurajuar testimin e HIV dhe ndërgjegjësimin janë aktualisht të vështira, me të dhëna për grupet e rrezikuara e të cilat janë tepër të fragmentuara, ndërkohë kontakti me audiencën e synuar, veçanërisht të burrave që kryejnë marrëdhënie seksuale me burra tjerë, është duke u bërë më i vështirë.

“Kohëve të fundit, është bërë shumë e vështirë të biesh në kontakt me ta”, shpjegon Edona. “Përkundër të gjitha përpjekjeve që po bëhen për të siguruar të drejtat e komunitetit LGBTI, ato po bëhen gjithnjë e më të fshehura”.

Ariani thotë se nëse anonimiteti i tij do të mund të sigurohej, dhe ai do të mund të gjente vende të sigurta për të cilat beson se do ta bënte këtë, ai nuk do të hezitonte të shkonte dhe të testohej. “Barra nuk duhet të bjerë mbi mua këtu, megjithatë, janë ata të cilët janë betuar për tu dalë në  mbrojtje njerëzve. Unë akoma nuk u besoj atyre”.