Zhvillimi i një Kundër Ligjërimi Fetar Ndaj Radikalizimit

Thirrja drejtuar autoritetit fetar dhe klerit për zhvillimin e një kundër-ligjërimi “islam” ndaj atij radikal është problematike. Kjo është një analizë problemore që shtjellon përse mendimi fetar bashkëkohor në shoqërinë tonë është i paaftë të ofrojë kundër-ligjërim të vlefshëm e të pranuar. Fatkeqësisht, kjo logjikë fetare është pranuar edhe nga shoqëria politike e civile dhe kështu po fuqizohet një rrugë e pasigurtë për t’iu adresuar problemit të radikalizimit dhe problemeve të ngjashme.

Si alternativë, debati duhet të hapet në dy anë, së pari për të ndërtuar kundër-narrativa të shpjegimeve të thjeshtëzuara e tendencioze të “radikalizmit islam”që këtë dukuri e lidhin esencialisht me Fenë islame a komunitetin mysliman. Dhe, së dyti, për të angazhuar një numër më të madh të segmenteve të shoqërisë civile në adresimin teorik të çështjes, sepse është problem i shoqërisë dhe jo vetëm i grupeve profesionistësh, specialist të sigurisë, përgjegjës për sigurinë publike, teologë a hoxhallarë qofshin ata.

Si kundërpërgjigje ndaj “radikalizmit islam”, në ligjërimin publik është propozuar edhe angazhimi i autoritetit fetar dhe hoxhallarëve “të moderuar”, “tradicionalistë” dhe “konservatorë”.

Një numër komentuesish e studiuesish (këta të fundit në numër shumë më të kufizuar), zgjidhjen e kanë parë në alternativat ndaj radikalizimit që duhet të zhvillohen nga segmente të ndryshme të shoqërisë, duke përfshirë këtu edhe autoritetet fetare për të zhvilluar një ligjërim më paqedashës ose të moderuar të Islamit.

Arsyetimi i kësaj është se disa aspekte të ligjërimit fetar të zhvilluar deri më tani nga kleri islam janë problematike. Si rezultat, hoxhallarët “e moderuar” i kemi parë më shpesh në mediat mainstream e në tryeza të flasin për problemin në fjalë.

Qëllimi është që ky autoritet të promovojë pikëpamjen se Islami është fe e paqes dhe se myslimani duhet të jetë tolerant e paqësor.

Madje, këtë detyrë të “deradikalizimit” jo rrallë herë e kanë marrë përsipër edhe autoritetet politike, por jo në mënyrën që u përket atyre, por duke u treguar njerëzve se tekstet fetare islame janë paqedashëse dhe dënojnë “radikalizmin”  dhe se “imamët e krisur” që promovojnë të kundërtën sikur nuk po e dinë këtë. Krejt kjo me qëllim të promovimit të një kulture “të moderuar” fetare.

Identitete dhe qëndrime të reduktuara në një

Kjo zgjidhje e propozuar që kërkon përfshierjen e klerit islam në vend mendoj se është problematike. Problemi kryesor është sepse ligjërimi që zhvillohet nga kleri, e që po duket se është pranuar edhe nga shoqëria politike e civile, priret drejt klasifikimit të njerëzve sipas përkatësisë së tyre fetare, theksimit të ndarjeve fetare e deri në dhënien e rëndësinë më të madhe identietit fetar të një njeriu. Çështja është se nëse presim që këtë do ta bëjmë brenda kuadrit të kësaj logjike, do të kemi telashe të tjera, të cilat i elaboroj në vijim.

Së pari, nëse “radikalët” a ekstremistët e dhunshëm i klasifikojmë në bazë të përkatësisë së tyre fetare duke injoruar të gjitha identitetet e tjera të tyre dhe i shohim vetëm si pjesëtarë të komunitetit mysliman, atëherë injorojmë faktin se krahas identitetit fetar, njerëzit kanë edhe shtresa të tjera identitare dhe shumë të përbashkëta me njerëzit e tjerë të feve e filozofive të tjera. Kjo qasje, pra, nuk sheh pjesëtarët e komunitetit mysliman nga një prizëm tjetër, përpos si myslimanë dhe nuk e vëren natyrën shumëdimensionale të qenieve njerëzore që kanë qëlluar të jenë myslimanë.

Kështu, jemi të verbër ndaj aspekteve dhe preokuptimeve të tjera të personalitetit të tyre, por edhe ndaj ideve që i nxisin njerëzit në veprim të dhunshëm a të çfarëdoshëm. Feja nuk është e vetmja shtresë identitare e personitqë dominon dhe përjashton identitetet e tjera. Personi mysliman jeton, punon, krijon e lufton dhe veprimet e tij motivohen edhe nga faktorë që nuk kanë të bëjnë ekskluzivisht me fenë. Andaj, identiteti islam i një personi nuk mund të jetë ekskluzivisht përgjegjës për zgjedhjet që i bën ai.

Së dyti, një qasje e tillë, sikur i autorizon klerikët të përfaqësojnë të gjithë pjesëtarët e komunitetit mysliman, domethënë njerëzittë cilët në një mënyre a tjetër identifikohen me Fenë islame e me kulturën myslimane.

Kështu, klerikëve u njihet si legjitimpushteti të flasin në emër të “besimit” e “qëndrimit” të komunitetit, sado që mbase numri më i madh i pjesëtarëve të komunitetit mund të ketë pikëpamje shumë të ndryshme nga ajo e klerikëve. Në këtë mënyrë, tërë këtë diversitet e reduktojmë në qëndrime të disa klerikëve apo, për më keq, në një qëndrim zyrtar të autoritetit fetar.

Problem tjetër me këtë është se kjo i hap rrugën forcimit e ngurtësimit të një doktrine teologjike zyrtare, pra të njëfarë “Islami zyrtar”, madje me tendencë që të sanksionohet edhe nga aparati shtetëror i dhunës.

Fundja, zyrtarët dhe hoxhallarët e Bashkësisë Islame të Kosovës e kanë njëfarë hegjemonie teologjike në mesin e komunitetit mysliman, por kjo nuk e ka penguar gjithaq zhvillimin e interpretimeve alternative edhe më konservatore dhe të tjera ekstremiste. Nëse kësaj organizatedo t’i jepej më shumë pushtet të flasë në emër të komunitetit mysliman, kjo do t’u jepte atyre më shumë pushtet të delegjitimonin versionet e tjera sunnite e josunite të praktikës islame, por edhe interpretimet alternative teologjike brenda sunizmit që ka tek-tuk dhe që mundet me pasë në të ardhmen, e të mos flasim për interpretime kritike, liberale, progresive e jokonformiste që as mund të mendohet zhvillimi i këtyre heterodoksive nën hegjemoninë e dogmës zyrtare!

Leximi i teksteve si thikë me dy tehe

Tani i kthehem një problemi karakteristik për ligjërimin klerikal. Të gjitha ligjërimet fetare, si ai i zhvilluar nga organizata eBashkësisë Islame të Kosovës (që po e quajnë “Islam tradicional”), si ato të zhvilluara nga lëvizjet e tjera fetare, që pak a shumë janë zhvilluar ndamas nga kjo organizatë, i karakterizon doktrina e tradicionalizmit fundamentalist ose dogmatik. Kjo doktrinë e ka bazën në tekstet “e shenjta”, domethënë në Kuran e në traditën e Profetit (Sunnet), të cilat kuptohen ose pretendohet se kuptohen sipas interpretimeve të brezave të lashtë të myslimanëve.

Po këtë logjikë, që fenë dhe dukuritë fetare i analizon vetëm në nivel të teksteve fetare, e përdorin edhe komentatorë, gazetarë, politikanë, e madje edhe akademikë, duke injoruar ligjërimet, traditën dhe historinë e komuniteteve fetare, që fundja janë më relevante për analiza të këtilla se sa çfarë shkruan në tekste. Pavarësisht nëse këto interpretime të teksteve bazohen tek brezat e parë të myslimanëve ose tek traditat e mëvonshme, të gjitha ato kanë së paku një emërues të përbashkët të cilin e diskutoj në vijim.

Të gjitha këto doktrina bazohen në tekste të shenjtëruara fetare përmes të cilave duan ta kuptojnë realitetin si dhe mbi të cilat ndërtojnë teori normative.Rëndom thuhet se këto tekstemerren sipas kuptimeve literale ose kuptohen sipas interpretimeve të lashta të një a dy brezave të parë të myslimanëve. Mirëpo, në të vërtetë bëhet fjalë për përpunimin dhe sistemimin e traditës dhe interpretimeve të këtyre brezavenga ana e shkollave teologjike të mëvonshme.

Natyrisht, sa më poshtë që shkohet në piramidën e hierarkisë së autoritetit fetar, leximi i teksteve konsiston në pranimin dogmatik të interpretimeve të autoriteteve bashkëkohore fetare që zakonisht janë imamë e predikues dhe myftinga shoqëritë e ndryshme myslimane (zakonisht arabe, e më pak turke, pakistaneze, indiane, iraniane, etj.). Këto autoritete, kleri islam tek ne i paraqet si “dijetarë” të Islamit.

Pas kësaj, gjallëria e interpretimit autentik zëvendësohet me grindje rreth autoritetit të “dijetarit” referencial, si dhe nga përplasja e pafund e interpretimeve që këto autoritete i mbështesin në kontekste shumë të ndryshme politike, kulturore e ekonomike. Mbase nuk ka nevojë as të thuhet, se në një mjedis të këtillë, krejt çfarë bëhet është vetëm importim i opinionevekanonike (fetva) me prirje jotolerante e radikaliste ose të kundërta me këto, e asesi zhvillim i mendimitorigjinal, kritik e kreativ që kishte me iu adresu problemeve në fjalë.

Sado që, në disa raste interpretimi i tekstit nuk kufizohet brenda kësaj kornize të ngushtë metodologjike, edhe atëherë ai reduktohet në “zbulimin” e kuptimeve gjuhësore të teksteve. Kështu, theksohen pjesë nga tekstet fetare që promovojnë paqen e tolerancën dhe injorohen pjesë të tjera që bëjnë të kundërtën, apo interpretohen në mënyrë që të qesin në pah karakterin “në thelb paqedashës e tolerant të Islamit”.

Mirëpo, ironikisht me të njëjtën metodë shërbehen edhe ligjërimet e dhunshme dhe jotolerante të cilat theksojnë tekstet që u konvenojnë paraideve të tyre.Në raste të këtilla, teksti ose lexohet sipas kuptimit të tij sipërfaqësor/literal, ose i nënshtrohet instrumenteve te ekzegjezës për t’i dhënë kuptimin e dëshiruar, me q’rast ndodhin gabime fundamentale logjike, lexime anakronike, e të tjera.

Këto dy metoda të leximit të teksteveu mundësojnë pothuajse kujdo me prirje të dhunshme të vetëshpallet hoxhë a imam, duke mësuar tekstet themelore fetaredhe interpretimet e tyre nga librat e ekzegjetëve të shekujve të kaluar,e duke i nxjerrë nga konteksti i tyre (nga padija e konteksit ose injorimi i qëllimshëm i tij) e t’i rifomulojë atosi të dojë për të joshur zemrat e mendjet e një audience njerëzish në probleme sociale, varfëri, papunësi, pasiguri dhe dëshpërim politik, krizë identitare, mungesë të mbështetjes familjare, të kulturës, njohurive për shoqëritë, fetë e kulturat, etj.

Madje, edhe toleranca dhe respekti që ky ligjërim mund të shprehë për “tjetrin” i nënshtrohet testit të pranueshmërisë sipas standardeve fetare domethënë sipas gjykimit me kuptimet e teksteve fetare. Jo rradhë herë, kjo nënkupton tolerancën e “tjetrit” të përkufizuar sipas fesë, e që për pasojëshprehet duke gjetur të përbashkëtat ose pranuar tekstet dhe traditën e feve tjera, kryesisht abrahamike, por jo edhe aspektet e tjera dhe arritjet e tyre humane jashtë fushës fetare.

Për fund, asnjëherë nuk është e tepërt të theksohet se problemi i radikalizimit (domethënë zhvillimi i ekstremit të dhunshëm) nuk duhet të kërkohet së pari tek feja, e aq më pak të reduktohet tek faktorë fetarë duke e islamizuar konceptin. Mirëpo, në të njëjtën kohë, janë të justifikueshme qasjet që e shohin ndërlikueshmërinë e kësaj dukurie si dhe rolin e ideve fetare ose të fetarizuaranë radikalizim e pjesëtarëve të komunitetit mysliman.

Besoj se është e qartë se nëse bazohemi në tekstet fetare, nuk mund të konfirmohet se Islami në thelb është fe paqësore (e as e dhunshme, sa për sqarim), përveç nëse bëjmë një lexim përzgjedhës të teksteve. Me fjalë të tjera, tekstet japin një bazë për një lexim paqësor e tolerant të tyre, por njëkohësisht edhe një bazë tjetër për një lexim dhunënxitës e jotolerant.

Megjithkëtë, mendoj se është e mundshme të refuzohet legjitimimi i jotolerancës dhe dhunës me terme fetare (por kjo nuk mund të bëhet duke u kufizuar në leximin/interpretimin e teksteve fetare), sado që kjo nuk është fusha e vetme ku duhet të adresohet problemi i radikalizimit. Mirëpo, duhet të pyesim nëse një gjë e tillë mund të bëhet nga ligjërimi fetar i zhvilluar nga kleri – e që, fatkeqësisht, po pranohet edhe nga një pjesë e shoqërisë politike e civile – i cili zgjidhjen e “radikalizmit islam a mysliman” e sheh në “promovimin zyrtar” të pjesës paqësoretë teksteve fetare nga ana e “përfaqësuesve legjitim të komunitetit mysliman”.