Visar Morina: ‘Racizmi është si një virus’

Prishtina Insight ka biseduar me Visar Morinën, regjisorin e filmit Exil, duke sjellur detaje e skena nga filmit dhe ndërlidhjen e tyre me realitetin, mbi të gjitha për emigrantët dhe format e ‘‘racizmin të fshehur’’ karshi tyre. 

Kur Visar Morina nisi të angazhohej në skenarin e filmit të tij të ri, në vitin 2016, kriza e refugjatëve sirianë veçse kishte kapluar Gjermaninë. Përtej pamjeve televizive e debate në rrjetet sociale të atyre ditëve, ai e njihte nga afër këtë ‘‘ikje’’. Dy dekada më parë, së bashku me familjen ishte larguar për në Gjermani nga Çikatova e Drenasit. Edhe sot insiston se ishin refugjatë të atyre viteve dhe se ajo periudhë ishte e ‘‘tmerrit dhe terrorit në Kosovë’’. Shumë shpejt ai dhe familja e tij do ‘‘integroheshin’’ në shoqërinë gjermane, anipse të përcjellur me shumë dilema e të panjohura. 

E shumë nga këto, Morina do i vendoste në skenarin e filmit të ri, të cilin do e quante Exil. 

‘‘Exil’’ është bashkëprodhim në mes Kosovës, Gjermanisë dhe Belgjikës, dhe prodhuar nga ‘‘Komplizen Film (Gjermani), Ikonë Studio (Kosovë) dhe Frakas nga Belgjika. Tashmë, filmi i Morinës është propozuar nga Qendra Kinematografike e Kosovës për ta përfaqësuar Kosovën në garën për çmimet Oskar.  

Në këtë film, personazhi kryesor, Xhafer Kryeziu, me prejardhje nga Kosova, punon në Gjermani si inxhinier i kimisë. Xhaferi (luajtur nga Misel Maticevic), Nora (luajtur nga Sandra Hüller), bashkëshortja e tij me prejardhje gjermane, dhe tre fëmijët e tyre jetojnë në një lagje të shtresës së mesme gjermane. Kosovari i mirë shkolluar gëzon pozitë të mirë të punës, por që shumë shpejt Xhaferin do e ndjekin zhvillime të çuditshme e me të papritura. 

Xhaferi beson se po anashkalohet nga kolegët e tij, se ata po e bojkotojnë punën e tij qëllimisht dhe gjitha këto për shkak të prejardhjes së tij. Mes krizës identitare, dyshimeve dhe paranojës pothuajse tërësisht zhvillohet filmi Exil.

‘‘Exil’’ premierën botërore e kishte në Festivalin Sundance në Utah të SHBA-së në janar të këtij viti, për t’u shfaqur më pas në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit, Berlinale. Ndërsa në gusht të këtij viti u shpërblye me çmimin kryesor nga Festivali Ndërkombëtar i Filmit në Sarajevë. E po ashtu, në Gjermani çmimin kryesor të skenarëve në Lola Awards. 

Kjo është intervista e plotë:

Prishtina Insight: Në vitin 1994, jeni vendos në Gjermani. Na kallxoni për fillimin atje, edhe qysh ndikoi kjo me shkru skenarin dhe me bë regjinë e filmit Exil? 

Visar Morina: Për ‘94-ën nuk e di çka mundem me thanë. Por çka mundem me thanë është se se ka rëndësi ajo se kam qenë tërësisht jashtë kësaj shoqërie. Edhe e njoh ‘‘pikën’’, qysh e njohin krejt të ‘‘huajt’’ e kësaj shoqërie të cilët nuk është se adhurohen shumë k’nej. Qysh e njohim atë [dilemën] se një reagim paska i ashpër [kundrejt tyre] a është për shkak të racizmit apo për shkak se ai person tjetër po e ka ditën e keq, apo si. Natyrisht se eksperienca jem si dikush ‘‘i huaj i kësaj shoqërie’’ ka pasë ndikim të madh në filmin Exil, po ashtu edhe në jetën time. 

Përshtypjen që ma dha filmi ishte se Xhaferi, personazhi i filmit, tentonte vazhdimisht edhe me ikë nga diçka. Qëndron kjo?   

Po më duket shikim interesant ky. Në fakt, edhe kështu është. Ai tenton të mos thellohet shumë në sene, ama kjo varet edhe prej situatave. Për shembull, [në raport] me gruan e vet, zakonisht tenton me ikë prej situatave. 

Jemi mësuar që në diskutime me tematikë të tillë, personazhet të jenë kryesisht kosovarë që punojnë në ndërtimtari (n’baushtellë siç njihen këndej), kamarier, kopshtar, apo profesione të tilla. Ndërsa Xhaferi, është kimist me profesion. Pse zgjodhët kështu? 

Për arsye të ndryshme. Ka fillu edhte tek shqiptarët të ndryshojë kjo. Tashmë, ka shumë shqiptarë që kanë punë tjera pos atyre që u thanë. Kjo është një çështje sociale, ku sa ma shumë kohë kalon aq ma shumë për njerëzit [emigrantët] me pasë akses në punë [profesione] t’ndryshme, kjo është një arsye. Tjetra, mu ka dokë e rëndësishme [të trajtohet] racizmi apo mos pranimi tek dikush që është në nivel të njëjtë profesional. Aty përzihet pak ma shumë dhe çdo gjë bëhet më e komplikuar. 

E di që racizmi shpeshherë përdoret për me të dobësu dhe e përdorin racizmin pasi e dinë se aty mund të të lëndojnë dhe përdoret si vegël e luftës. Arsyeja pse personazhi është dasht me qenë shkencëtar, pasi për mua ka qenë interesant që filmi të përshkruan një person që vazhdimisht tenton me kuptu realitetin e vet, anipse kërkimi i kuptimit ia humb çdo kuptim [atij]. Mu ka dasht një person që është shumë i fokusuar në fakte: si

shkencëtar, unë jam i edukuar t’i shoh senet në mënyrë objektive. Po ashtu,mu ka dokë interesante që një shkencëtar po humb krejtësisht në subjektivitet. 

Në një prej skenave të filmit, në një mbledhje, përmendet edukimi. Ju pak a shumë e sqaruat, tashmë emigranti nuk është më i pa shkolluari, porse racizmi a përjashtimi po kalon edhe tek ata të mirë shkolluarit. Cila është ndërlidhje e edukimit si mjet për shpërfaqje të racizmit?  

Çka është e rëndësishme në Exil është se ai person është i huaj. Ai vjen prej një vendi që cilësohet [nga shoqëria atje] si një vend jo i zhvilluar. Nuk është e rëndësishme që personazhi është shqiptar. Ai mundet me kanë turk, serb, kurd, iranian apo diçka tjetër. Filmi e trajton temën e dikujt që jeton shumë gjatë atje, ka një edukim e shkollim të mirë, kjo është e para. Tjetra, ajo që mu duket mua është se racizmi asnjëherë nuk ka qenë për shkak të [nivelit] të edukimit. Unë kam parë që racizmi është bërë tek mjekët [emigrantë], pastaj unë kam punuar në teatër, vazhdoj të punoj edhe sot, dhe jam përballë me skena jashtë mase raciste. Kështu që nuk është në pyetje edukimi. Pak a shumë, e shoh sikur virus racizmin. 

Edhe shqiptarët më duken shumë racista. Racizmi në Kosovë më duket shumë i avancum [i shprehur]. Pyetja kryesore tek unë përpara ka qenë i kahit jam dhe ku po jetoj? Fakti që jam rritë me lopë, dhe jam rritur me lopë, ka bërë qe një aktore [në Kosovë] të më thotë ‘‘mos e përmend këtë se ma hup vleftën edhe mu’’. Ai dallimi katunar dhe jo katunar që ekziston në Kosovë ka të njëjtën konsekuencë sikurse racizmi në Gjermani.  

Në Kosovë ekziston ajo përshtypja se me rëndësi është mu largu nga Kosova, sidomos me shku në Gjermani. Tek ne, në shumicën e rasteve, është e rëndësishme me gjet ni vend pune, me ba pak pare, me ju ndihmu familjes e brenga të tilla. Pse ti po shkon përtej kësaj dhe po brengosesh për mënyrën se si trajtohesh atje? 

Nëse jam non-stop në shi, seni ma i rëndësishëm i atij momenti është mos me kanë ma në shi. Ne po flasim për një vend që ka përjetu luftën që, më së paku, ka përjetu dhjetë vite të tmerrshme. Nga kjo prespektivë një vend, për të cilin nuk di edhe aq, [dhe] t’i ofron disa mundësi t’u duket [e sheh vetëm] kaq. Është një shprehje e Bertolt Breht se ‘‘së pari vjen ushqimi, pastaj morali’’. 

Nëse unë jam një njëri që mendoj për ekzistencën [fizike], unë së pari tentoj me largu qat rrezik. Pasi ta largoj atë rrezik, unë mund të mendoj se çka është mirë e çka jo. Nëse unë jam tu u mbyt niher tentoj me shpëtu, tani tjerat. Kosovarët kanë jetu ashtu që çdo largim ku e kanë ushqimin, s’kanë frikë dhe kanë strehë është kanë si parajsë [për ta]. Ama, pas një kohe shumë të shkurt ti ki ndjenja e nevoja tjera. 

Na ka ra shpesh me dëgju nga kosovarët që jetojnë nëpër shtete evropiane ‘‘um do shefi shumë’’. Te Xhaferi ke krejtësisht ndryshe. Çka na thotë kjo? 

Kjo shprehje është me të shti në gjynah. Kjo shprehje kallxon për një vuajtje jashtëzakonisht të madhe të një grupi të madh të njerëzve. Kallxon sa komplekset i kanë për shkak të një trajtimi shumë të keq. Mirëpo, për fat të mirë, senet kanë nisë me ndryshu. Unë sot e kam vëllain profesor dhe e ka institutin e vet, ndërsa babai im nuk është kanë kurrë në shkollë. 

Në familje tem i kam gjithë [strukturat] e këtyre njerëzve që po i përmend. Unë e kuptoj nga vjen kjo shprehje, por më duket jashtë mase e dhimbshme. Kur të gjithë të trajtojnë si lopë, siç themi na në Çikatovë, dikur edhe vet fillon me besu që je lopë. Edhe kur të sillet dikush pak ma ndryshe [pak më mirë] të duket ku me ditë çka. Gjithsesi është një shfrytëzim i të huajit të cilit veçse ju ka përcaktu pozita në shoqëri. 

Një diskutim i madh sot në Gjermani është përkujdesja ndaj pleqve. Shumë familje nuk kanë mundësi të përkujdesën për ta dhe marrin emigrantë për ta bërë këtë dhe i paguajnë shumë më pak.  

Duke i nisur nga kjo, po më kujtohet një skenë e filmit ku në një mbledhje të gjithë duartrokasin kah Xhaferi. Kjo ndodh përderisa menaxheri po fliste se si ata në kompani janë një familje e madhe, solidarë, se diversiteti pranohet, por krejt ndryshe e shihte Xhaferi. Jemi mësuar të dëgjojmë nga politikanë e media për ‘‘familjen e madhe evropiane’’, ‘‘solidaritetin e Evropës’’, diversitetin e pranimin e gjithsecilit. Por, në anën tjetër, gjendja në teren na paraqitet ndryshe: vazhdon diskriminimi qoftë në punësim qoftë në aspekte tjera, kemi ngritje të partive të ekstremit të djathtë e të një ligjërimi anti emigrantë e anti refugjatë. Apo sheh ndërlidhje mes këtyre?  

Para se ta shkruaj atë skenë i kam lexuar shumë fjalime të presidentëve në Gjermani. Pozita e presidentit në Gjermani është simbolike dhe, pak a shumë, i bie atij të reprezentojë shtetin dhe ‘‘të flasë mirë’’.

Kjo skenë e filmit lidhet me skenën tjetër ku Xhaferi flet me atë gruan dhe i thonë ‘‘ahh po di me numëru, sa mirë’’ [pastaj] ‘‘nuk e rreh gruan te shpia, koke i qytetërum’’. Kjo përshkruan atë ndjenjën ku kur kam shkuar në shkollë me kanë thanë ‘‘ti për mua nuk je shqiptar’’ dhe e kanë menduar këtë si kompliment. Fillimisht, e kom marr se po flasë me ni budall që s’kupton kurgjo. Kjo [qasje] është ofenduese dhe injorante. Në të ‘90-at njerëzit në shkollë na kanë fyer dikë t’u i thanë po dokesh si shqiptar – qysh themi ne në Kosovë për romët. 

Dikush edhe mund të thotë se gjitha këto probleme që i diskutuam janë probleme të shoqërive dinamike, kapitaliste, me konkurrencë të ashpër dhe që në thelb nuk ka të bëj me racizmin. Por ju vazhdimisht po e vuni theksin tek ai racizmi i fshehur. Pse po insistoni në këtë? 

Së pari, nuk flasë dhe nuk e përfshi gjithë shoqërinë si raciste – nuk mund të them se të gjithë janë nazista. Kur po flasim tek racizmi i fshehur, çka e bën të rrezikshëm është se kurrë nuk mundesh me ditë a është [racizëm]. Me qenë para gjyqit nuk mundesh me fitu [rastin] pasi gjithë vjen si përmbrapa disi. Në çdo moment mundet me qenë diçka tjetër. Kjo është e rrezikshmja.  

S’dij pse gjithë filmi ma dha përshtypjen e personazheve të Kafkës. 

Në përgjithësi, Kafka është shkrimtari ma ndikues te unë. Këtë ndërlidhje të filmit me personazhet e Kafkës e kanë cekë edhe të tjerët. Nëse një individ e humb sigurinë dhe merret me atë çështje, por nuk gjenë përgjigje, shumë shpesh, njeri bie në një situatë sikur personazhet e Kafkës.

Shumë shpejt fillon të izolohet prej të tjerëve, dhe nuk ka arsyetim pse po ndodh kjo dhe dashte-s’dashte po hyn në atë fushën e Kafkës. Ama, qëllimi kurrë nuk ka qenë që ta bëj ngjarjen sikurse Kafka, por është shumë n’to është.  

E përmende Brehtin më parë, dhe ishim lidhë këtu. Është një skenë e filmit EXIL ku Xhaferi e kërcënon një prej kolegëve të tij me pirun tek syri t’u e pyet se a është ai që po i vendos minj te shtëpia. A po mbetet kjo lloj revolte e vetmja e emigrantëve dhe që pastaj ajo mënyrë e revoltës përdoret kundër tyre?   

Nuk e kam mendu aq të madhe këtë. Pas mbledhjes, Xhaferi mbetet shumë i fyer me atë duartrokitje [gjatë mbledhjes] dhe për këtë e ban fajtor Urs [personazhin tjetër] dhe aty reagon ‘‘sikur pula pa kry’’ dhe kjo është dika që zakonisht ai [Xhaferi] se bën. Është si një akt i fëmijës, por gjithsesi një akt revoltues, por që nuk e çon askund, dhe pastaj Xhaferit i vjen marre për këtë. Por kjo s’do me thanë të lidhet vetëm me dikënd që është i huaj. Kjo [pozitë] i takon edhe dikujt që s’është i ardhur. 

Përgjatë filmit, Xhaferi është i djersitur. Pse? 

Nuk është vetëm Xhaferi, por edhe personazhet tjera. Kjo ka qenë ni koncept, që hala pa i’a nisë skenarit e kom ditë që personazhet kanë me djersitë. Kjo [djersitja] mund për secilin të shihet ndryshe. Për mua, më pëlqejnë meshkujt e djersitur në film, pastaj më pëlqen kinematografia trupore dhe mundohem ta bëj filmin sa më fizik që është e mundshme, pastaj edhe kjo ta jep përshtypjen e njëfarë presioni.

Për fund, duke i parë rrethanat dhe zhvillimet politike nëpër botë dhe ndërlidhjen e tematikës së filmit EXIL me to, po ashtu edhe gjasat që filmi të nominohet për Oskar, mos është e gjitha kjo një shfrytëzim i rrethanave politike për me ba art dhe me fitu diçka? 

Skenarin e kam shkru në vitin 2016. Racizmi u bë shumë temë e madhe në Amerikë dhe i bëri njerëzit më të ndijshëm karshi kësaj teme – po mendoj për njerëzit që nuk e përjetojnë çdo ditë racizmin. Besoj se ajo çka e quajmë art është të merret me telashe shoqërore, së paku ky është një prej aspekteve. Natyrisht se mund të fitoj arti nëse bëhet pjesë e kësaj, por se, nëse unë si autor, ia nisi ta ndjeki këtë nuk besoj se kjo është rrugë e mirë sepse ia nisi mu merr me sene që nuk e kanë një lidhje direkt me mu.

Besoj se është e rëndësishme mu merr me sene që ti ke një lidhje me to, çka po të prekin ty, edhe mund të ndodh se bëhen tema të mëdha shoqërore, apo edhe e kundërta. Ama nëse ia nisë me kqyr çka po bëhet temë e madhe shoqërore dhe merresh me to është rreziku se po del diçka shumë fallc.