S’ka më 'Vëllazërim-Bashkim' - Kosova e paraluftës e fiksuar në foto

Fotografi i njohur serb Imre Szabo regjistroi rënien graduale të Kosovës në trazira në vitet 1980 dhe 1990, duke dokumentuar ngjarje vendimtare që çuan në shpërthimin e luftës dhe se si ato ndikuan te shqiptarët dhe serbët etnikë.

Është maji i vitit 1981 në fshatin Fushë Kosovë. Një grua e moshuar e quajtur Milusa është ulur në një karrige nën një pemë, teksa qëron një patate. Ngjitur në një degë sipër saj, në një tabelë shkruhet “Shitet shtëpia”.

Kjo ishte fotografia e parë në një ekspozitë me të njëjtin titull javën e kaluar në Beograd nga fotografi i njohur Imre Szabo, i cili mbuloi disa nga ngjarjet më të rëndësishme në Kosovë në vitet 1980 dhe 1990 kur tensionet midis shqiptarëve etnikë dhe serbëve etnikë po rriteshin gradualisht.

Ekspozita përfshin imazhe që përshkruajnë rezistencën e shqiptarëve të Kosovës ndaj sundimit serb, ardhjen në pushtet të liderit jugosllav Sllobodan Millosheviç, dhunën ndëretnike dhe shtypjen sistematike nga shteti serb, duke përfunduar me bombardimin e NATO-s të Jugosllavisë, që i dha fund luftës së viteve 1998-1999 dhe e detyroi Serbinë të tërhiqej nga Kosova.

“Ajo fotografi “Shitet shtëpia”) ishte në faqen e parë të Ilustrovana Politika (Politika Illustrated), gazeta për të cilën punoja në atë kohë”, tha Szabo, i cili në atë kohë ishte 25 vjeç, në një intervistë për BIRN. “Pasi u publikua, fotot e mia ishin në titujt kryesorë të gazetave për një muaj.”

Imazhi ishte shumë i diskutueshëm sepse dukej se sugjeronte se serbët donin të shisnin pronat e tyre dhe të largoheshin nga ajo që ishte atëherë provinca serbe e Kosovës. Szabo kujtoi se kur u botua, Ilustrovana Politika u kritikua ashpër nga disa zyrtarë në Serbi për nxitje ankthi, ndërsa të tjerë u përpoqën ta minimizonin këtë çështje, duke thënë se shtëpitë ishin në shitje në të gjithë Jugosllavinë.

Redaktorët e Szabos, nën presionin e autoriteteve, donin që ai të kthehej përsëri në Kosovë dhe të bënte disa fotografi që përshkruanin serbët dhe shqiptarët etnikë që jetonin në “Vëllazërim-Bashkim” – slogani jugosllav që kërkonte të sugjeronte se të gjitha dallimet etnike ishin kapërcyer nga sistemi socialist.

Kështu ndodhi që Szabo shkrepi një fotografi të quajtur “Saban dhe Jordan” në qershor 1981, ku shfaqen dy fqinjë, një shqiptar etnik dhe një serb etnik, duke pozuar së bashku në një fshat afër Fushë Kosovës. Por ky imazh shkaktoi edhe polemika pasi në sfond ishte një kalë i bardhë.

“Redaktori më thirri dhe më tha: ‘Djalosh, ti do që të më pushojnë nga puna.’ Kali i bardhë ishte një simbol i emigrimit, me sa duket”, kujton Szabo duke buzëqeshur.

Ndërsa tregonte për mënyrën se si ai e mbuloi Kosovën, Szabo tha se ai thjesht “po ndiqte dhe vinte re se si ndodhnin ngjarjet”. “Unë mbaj shënime, nuk jam përkthyes. Ajo luftë, si gjithmonë, ishte një gabim për njerëzit e thjeshtë. Rezultati është që pasi gjithçka mbaron, disa njerëz janë shumë më të pasur, ndërsa të tjerët janë shumë më të varfër”, tha ai.

Ai kujtoi se si u zhgënjye kur mësoi se disa njerëz që kishte takuar, si shqiptarë etnikë ashtu edhe serbë etnikë, e kishin gënjyer atë dhe ekipin e tij duke i thënë se ishin viktima të dhunës.

Por ai tha se edhe tani është i bindur se pajtimi është i mundur në Kosovë: “Politikanët duhet të futen në kafaz që të bisedojnë dhe të bien dakord. Në të kundërt, njerëzit normalë do ta bëjnë këtë edhe pa ata.”

“Nuk e zgjidh dot një problem me një çizme”

Szabo ka punuar për një sërë gazetash dhe revistash serbe duke përfshirë Ilustrovana Politika, revistën e përjavshme të lajmeve NIN dhe gazetën e përditshme Danas, por gjithashtu ka bërë fotografi për shumë media ndërkombëtare si Stern, Le Monde, Der Spiegel, Neësëeek dhe të tjera.

I lindur në vitin 1956, ai ishte bërë një fotoreporter i ri ambicioz deri në vitet 1980 – një kohë që ai mendon se ishte e mirë për tregtinë e tij, sepse gazetarët ende përfitonin nga një nivel i caktuar besimi.

Si shembull, ai përmend një nga fotot në ekspozitë, atë të Sllobodan Millosheviçit duke mbajtur një fjalim në Fushë Kosovë në prill të vitit 1987, kur ai ishte kryetar i komitetit qendror të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, partisë në pushtet të vendit.

“Kur mora informacionin në vitin 1987 se po vinte Millosheviçi, telefonova një redaktor dhe ai menjëherë më dha një makinë që të shkoja atje. Ishin kohë të pafajshme. Kishte besim te gazetarët e rinj”, tha ai.

Dy vjet më vonë, Millosheviçi, i cili ishte bërë president i Serbisë në atë moment, do të mbante një fjalim tjetër në Fushë Kosovë para qindra mijëra serbëve, gjatë të cilit ai e shpalli veten si mbrojtës të nacionalizmit serb – një fjalim që disa e shohin si prelud të luftërave të mëvonshme dhe shpërbërjes së vendit në vitet 1990.

I pyetur për pikëpamjet e tij për Millosheviçin në atë kohë, Szabo fillimisht mendoi se ai mund të bënte diçka të mirë. Por gjërat ndryshuan me shpejtësi, ashtu si dhe mendimi i fotografit.

Ai e përshkroi politikën e viteve të luftës së viteve 1990 si “një përpjekje për të zgjidhur një problem me një çizme. Dhe asgjë nuk mund të zgjidhet me një çizme, siç e dimë mirë tani.”

“Ishin kohë të rrezikshme”

Gjatë viteve 1990, Szabo mbuloi konfliktet që shpërthyen në rajon, por tha se ishte e vështirë të punohej siç duhej sepse gazetarët nuk mund të udhëtonin më askund, lëvizjet e tyre shpesh ishin të kufizuara nga përkatësia e tyre etnike. Ai kujtoi se tri herë i kishin vënë armën në kokë.

“Herën e parë në Rumani kur u vra presidenti Nicolae Ceausescu, një polic në një pikë kontrolli ma drejtoi armën në kokë”, tha ai. “Herën e dytë, udhëheqësi rebel serb i Kroacisë Goran Haxhiç më vuri një Colt në kokë sepse fotografova disa nga njerëzit e tij duke vjedhur lopë dhe duke i çuar në Serbi.

“Dhe hera e tretë ishte kur një ushtar i theu hundën duke bërë një lëvizje gjimnastike me pushkën e tij për një foto buzë lumit Zepa në Bosnjë dhe Hercegovinë.”

Ai kujtoi një nga fotografitë e tij të preferuara, të titulluar “Roja në oborr”, të shkrepur në zonën e Gjakovës në shkurt të vitit 1999, gjatë luftës në Kosovë. Ajo përshkruan një çift të moshuar serb, burrin duke mbajtur një pushkë të vjetër, ndërsa gruaja shikonte nga vrima në dyert e oborrit të tyre.

“Kjo ishte gjëja e parë që ndodhi kur vizituam atë familje. Hymë në oborr; jashtë u thyen rreth tre degë dhe ajo donte të kontrollonte. Nuk inskenuam asgjë, thjesht reaguam në çast ndaj një situate reale”, shpjegoi Szabo.

“Ishin kohë të rrezikshme. Askush nuk i besonte askujt.”

Pas gjithë dhunës në Kosovë dhe mosmarrëveshjeve më të fundit si ajo e vitit të kaluar për targat e automjeteve, e cila përsëri ngriti shumë tensionet, Szabo ende shpreson se marrëdhëniet midis shqiptarëve etnikë dhe serbëve etnikë mund të përmirësohen. Ai tha se sipas tij, zgjidhja ka dy iniciale – B dhe E.

“Nëse jemi bashkë në BE dhe luajmë sipas të njëjtave rregulla, nuk bën ndonjë dallim se cilat do të jenë targat”, përfundoi ai.

Artikulli është shkruar për BalkanInsight.