‘Muzika më bëri me lot’: Të dashurohesh me Shqipërinë

Pasi ka vizituar 17 vende për librin e tij të fundit, zemra e shkrimtarit rrahë fort për Shqipërinë – “një vend me histori të pafund, mikpritje të pakufishme dhe surpriza të pafundme”.

Gjatë katër viteve të fundit, kam udhëtuar në 17 vende për librin tim ‘Goodbye Eastern Europe’ (Mirupafshim Evropë Lindore). Përmes rreshtave në këtë libër, përpiqem ta përshkruaj një Evropë Lindore të zhdukur, në të cilën shumëfishimi kulturor dhe toleranca fetare ishin rregull, dhe jo përjashtim. Shqipëria ishte një nga vendet e pakta ku ajo trashëgimi nuk ishte një kujtim, por ishte një realitet i gjallë. Duke e parë këtë vend personalisht më dha shpresë, jo vetëm për Ballkanin, por për Evropën në tërësi.

Pata një ndjesi frike para vizitës sime të parë atje në vitin 2019. Mund ta krahasoni me atë që studiuesja bullgare Maria Todorova e quajti “ballkanizëm të folezuar”: tendenca e çdo vendi të Evropës Lindore për ta konsideruar veten si mesataren e artë dhe për t’i parë me dyshim fqinjët e tij (veçanërisht në jug dhe në lindje). Unë jam polak dhe kam udhëtuar nëpër këtë rajon për aq kohë sa të kem arritur ta kem përjetuar çdo lloj shqetësimi material bazë. Por unë jam gjithashtu mjaft i vjetër për t’i kujtuar pamjet e transmetuara nga Shqipëria pas rënies së komunizmit dhe luftës civile që përfshiu këtë vend në vitin 1997. Edhe pse ka kaluar shumë kohë që atëherë, nuk isha i sigurt se çfarë do të gjeja.

Pikëhyrja ime në këtë vend ishte një nga pikat kufitare më të bukura që kam përjetuar ndonjëherë, një shtrirje e egër e vijës bregdetare përgjatë Liqenit të Ohrit ku Shqipëria takohet me Maqedoninë e Veriut. Një udhëtim i shpejtë me taksi nga kufiri në qytetin e afërt të Pogradecit ishte i mjaftueshëm për ta larguar çdo ankth që më shoqëronte. Pasi u forcova me një kapuçino buzë liqenit, hipa në një autobus për në Korçë, kryeqyteti kulturor i malësive të errëta lindore të Shqipërisë. Me të mbërritur në mesditë, qyteti dukej i shkretë. Me ngrysjen e natës, pazari ishte i mbushur me njerëz që darkonin jashtë në trattoria italiane dhe qebaptore shqiptare. Zgjodha qebapë qengji dhe sallatë greke (këtu e quajnë “sallatë fshati” – nacionalizmi vdes me fort vështirësi) dhe dëgjova një koncert falas të këngëtares franceze indie-pop Clio.

Kisha ardhur në Korçë për të parë eshtrat e Voskopojës. I njohur gjithashtu si Moschopolis, ose “qyteti i barinjve”, dikur ishte kryeqyteti jozyrtar i vllehëve, një popull shpesh (por jo ekskluzivisht) nomad që fliste një gjuhë të ngjashme me rumanishten. Në malet në perëndim të Korçës ata ndërtuan Oksfordin e tyre në miniaturë, të kompletuar me një akademi, shtypshkronja dhe kisha të zbukuruara. Qyteti lulëzoi për një shekull përpara se të pushtohej nga Ali Pasha, një komandant lufte i njohur si “Bonaparti mysliman”, në fund të shekullit të 18-të, pas së cilës, pastaj, qyteti u zhyt ​​pothuajse në errësirë.

Sot Voskopoja është një fshat i këndshëm në një luginë të vogël të rrethuar nga male të mbuluara me pisha mali. Shtypi dhe akademia janë zhdukur, por ende mund të shohësh kryevepra nga David Selenica dhe piktorë të tjerë ikonash shqiptarë në kishat e shumta të saj. Megjithatë, ndonjëherë duhet bërë një telefonatë. Kisha e Shën Nikollës ishte e mbyllur kur shkova atje. Në pjesën e përparme të saj, takova dy çifte nga Gjermania dhe Franca – të vetmit turistë në qytet atë ditë. Kontaktuam me telefon numrin që ishte në derë; pak minuta më vonë, një prift i sjellshëm vllah me rroba të zeza na futi në një kuti xhevahiresh me afreske shumëngjyrësh.

Më vonë gjatë asaj dite, u nisa vetë në një shteg të vjetër karvanesh që lidhte Voskopojën me qendrat e mëdha tregtare të Ballkanit. Eca për një orë nëpër pyjet me pisha duke mos takuar njeri, derisa arrita te një kishë e vogël pelegrinazhi prej guri kushtuar shenjtorëve Kostandinit dhe Helenës. Pamja e luginës nga veranda e saj shtrihej për kilometra të tëra, deri në masivin e Tomorrit, në malin Fuji të Shqipërisë së mesme dhe një vend pelegrinazhi për të krishterët dhe myslimanët.

I kënaqur nga udhëtimi im i parë në Shqipëri, isha i vendosur të kthehesha atje. Jeta dhe pandemia na vunë pengesa, mirëpo në vitin 2022 u ktheva me gruan time për një turne dyjavor. Filluam në Tiranë. Kryeqyteti i Shqipërisë ka shumë për të rekomanduar: arkitekturë eklektike, një skenë e gjallë kafenesh, restorante plot gjallëri. Është gjithashtu vendi më i mirë për t’u njohur me periudhën më të errët të historisë së vendit: mbretërimin 40-vjeçar të Enver Hoxhës, diktatorit stalinist i cili e sundoi Shqipërinë nga fundi i Luftës së Dytë Botërore deri në vdekjen e tij në vitin 1985.

Pranë sheshit Skënderbej, një vilë tërheqëse që dikur ka qenë selia e policisë sekrete është kthyer në një muze vëzhgimi të quajtur Shtëpia e Gjetheve. Ekspozitat e tij, të cilat përfshijnë pajisje përgjimi, pamje të kontrolluara të mbikëqyrjes dhe intervista me të mbijetuarit e burgimit, zbulojnë kohëzgjatjen e jashtëzakonshme që regjimi komunist ishte i gatshëm ta bënte për ta mbajtur nën kontroll popullsinë e tij. Në një aspekt më estetik, Galeria Kombëtare e Arteve (aktualisht e mbyllur për shkak të riparimeve, por e planifikuar të rihapet në fillim të vitit 2024) ka një nga koleksionet më të mëdha të artit socialist-realist të Evropës Lindore. Për mua, pikturat e saj të grave ushtarake me mitralozë, saldatoret heroike dhe brigadat ndërtimore të mbushura me djersë ngjallin një epokë të kaluar po aq gjallërisht – dhe emocionuese – si çdo kishëz tjetër e ilustruar nga Renesanca.

Muzetë e Tiranës shquhen për thellësinë dhe kreativitetin e përfshirjes së tyre me një të kaluar të vështirë. Megjithatë, për të kapur ndjenjën e vërtetë për Shqipërinë, duhet të lini kryeqytetin dhe të shkoni diku tjetër. Destinacioni ynë i parë ishte veriu, shtëpia e pakicës katolike të Shqipërisë dhe malet e tij më të larta. Tradicionalisht një vend i armiqësive dhe malësorëve, kjo është “Shqipëria e Lartë” e përshkruar nga Edith Durham në fillim të shekullit të 20-të. E nisëm vizitën tonë në qytetin e Shkodrës me një udhëtim në Muzeun Kombëtar të Fotografisë Marubi, i cili paraqet punën e dinastisë më të madhe fotografike të Shqipërisë, të filluar nga revolucionari italian Pietro Marubbi dhe vazhdoi përmes nxënësve të tij shqiptarë. Ky muze ofron një dritare në Shqipërinë e messhekullit të 19-të: pashallarët osmanë, kryekomandantët katolikë, vajzat e haremit dhe madje edhe një luftëtare lirie.

Më pas udhëtuam për tre orë në veri, në luginën e Thethit në Malet e Nemuna në kufi me Malin e Zi. Në të kaluarën, Thethi ishte shkëputur nga pjesa tjetër e botës nga bora për gjashtë muaj të vitit, duke i dhënë pseudonimin Shangri La i Shqipërisë. Deri vonë mund të arrihej vetëm nga një rrugë me zhavorr të përdredhur me teposhtëza të llojit vertigo që shkaktojnë marramendje- seksioni i fundit i rrugës me zhavorr u shtrua vetëm vitin e kaluar.

I gdhendur nga akullnajat, Thethi ka disa nga peizazhet më spektakolare të Shqipërisë. Vitet e fundit, ajo është bërë një destinacion për udhëtarët që shkojnë në Valbonë, një luginë akullnajore fqinje (dhe pothuajse po aq piktoreske) që mund të arrihet vetëm nga Thethi duke ecur.

Pas disa ditësh të hareshme qëndrimi dhe ecjeje në veri, të ndërthurura me ushqime të përzemërta me supë fasule, domate dhe bukë të pjekur në zjarr në shtëpizat malore, ishim gati të udhëtonim në jug. Shkuam përsëri në Tiranë, morëm një veturë me qira dhe prej aty shkuam në Berat, qyteti i vjetër i të cilit është një mrekulli e shtëpive të gurta të epokës osmane, të vendosura njëra mbi tjetrën në një kodër, maja e së cilës është e pushtuar nga mbetjet e një fortese bizantine. Berati ka edhe Xhaminë e Mbretit, ku mblidheshin burra e gra për të dëgjuar muzikë të shenjtë dhe për t’u shoqëruar (edhe pse veçmas, në dhoma të ndara me ndarje druri të zbukuruara).

Kjo ndërthurje bizantine dhe osmane është karakteristikë e jugut, i cili ndihet më mesdhetar sesa veriu malor. Ka disa nga plazhet më të mira të vendit dhe nga aty shihet Korfuzi i Greqisë. Prania e minoritetit grek (e pakësuar shumë që nga rënia e komunizmit, por ende e pranishme) mund të ndihet në të gjithë rivierën shqiptare, veçanërisht në fshatra si Qeparo, të vendosura mes ullishteve në fund të një gjiri të gjatë.

Mirëpo, Jugu nuk është vetëm një përzierje e ndikimeve të huaja. Ajo gjithashtu ka një kulturë të fortë lokale. Vendi më i mirë për ta përjetuar mund të jetë qyteti i Gjirokastrës. Vendlindja e Enver Hoxhës dhe Ismail Kadaresë, shkrimtarit më të madh të Shqipërisë dhe kandidatit të përhershëm (dhe, për mendimin tim, i vonuar prej kohësh) për çmimin Nobel në letërsi. Ashtu siurse Berati, edhe Gjirokastra është një shtëpi thesari e arkitekturës tradicionale – ka shtëpi guri pesëkatëshe me çati rrasash të ndërtuara më shumë se 100 vjet më parë nga pronarë tokash vendas, secila prej të cilave duket si një kështjellë shtëpiake.

Mirëpo Gjirokastra të ofron edhe kënaqësi moderne. Njërën prej tyre e gjeta rastësisht. Duke eksploruar zonën përreth Xhamisë së Çarshisë në qendër të qytetit të vjetër, hasa në një hapësirë nëntokësore të mbushur me dyqane të vogla, librari dhe kafene. Një grua e re, pronare e tezgave, më ftoi të eksploroja një shteg tjetër, të fshehur, që dilte nga arkada kryesore. Hyrja ishte falas, por ishte shqetësuese: një tub i gjatë betoni i errët, që pikonte nga lagështia, që shtrihej thellë në shpatin e kodrës.

Doli se ky ishte një nga bunkerët e shumtë të Enver Hoxhës, i ndërtuar në rast të ndonjë sulmi bërthamor – vetëm se ky bunker ishte ribërë me një instalacion të mrekullueshëm të artit tingullor, me një lloj muzike që nuk e kisha dëgjuar asnjëherë më parë të quajtur saze, një formë e lashtë, vendase në kullotat e larta shkëmbore të Shqipërisë së Jugut. Këngët e saj – shumë prej të cilave janë vajtime për të migruarit – përbëhen nga melodi të mprehta dhe të forta të kënduara në mënyrë polifonike nën shoqërimin e një violine, klarinete dhe lahute. Kjo më kujtoi këngën bizantine të përzier me bluz, dhe më përloti atypëraty. Kur dola prapë në dritë të diellit, u ndjeva edhe një herë mirënjohës që pata mundësinë ta vizitoja këtë vend të historisë së nyjshme, mikpritjes së pakufishme dhe surprizave të pafundme./The Guardian

Jacob Mikanowski është autor i librit ‘Goodbye Eastern Europe’, botuar nga Oneworld.

Përgatiti: Nuhi Shala