Beteja e Romëve në Serbi për Identifikim

Në një ditë të ftohtë dhe me shi, shtatë gra rome mblidhen në qendrën e edukimit të fëmijëve të tyre në vendbanimin e “Vojni Put” në Beograd. Ato ulen rreth një tavoline të vogël në karrige me madhësi të fëmijëve për të folur për të kaluarën dhe të ardhmen e tyre.

Duke pirë kafe dhe duke ngrënë ëmbëlsirat vendore të Serbisë, ato tregojnë historitë e tyre. Të gjitha historitë e tyre, qoftë personale apo anekdotike, janë të lidhura me tema të ngjashme, të qenit të ndarë, të margjinalizuar dhe duke jetuar si të lënë anash nga shoqëria.

Njëra nga gratë, Sanela Sadiki, ishte vetëm pesë vjeç kur ajo dhe prindërit e saj ikën nga Kosova në Serbi, pa asgjë me vete, madje edhe pa certifikata të lindjes.

“Shtëpia jonë u dogj dhe kemi humbur gjithçka”, thotë ajo, duke lëvizur në mënyrë të parehatshme, duke kujtuar luftën e hidhur të pavarësisë në Kosovë në fund të viteve 1990 që vrau dhe zhvendosi mijëra njerëz. Romët ishin shpesh në shënjestër, shiheshin nga disa shqiptarë të Kosovës si aleatë të serbëve. “Na është dashur ta bënim një jetë krejtësisht të re për veten tonë në Serbi”, kujton ajo.

Familja Sadiki humbi të gjitha dokumentet e identifikimit kur shtëpia e tyre u shkatërrua. Kur ata mbërritën në Serbi nuk mund të provonin identitetin e tyre për të fituar shtetësi ose për të përfituar ndihma sociale.

Prindërit e saj “duhej të luftonin me sistemin ligjor për vite me radhë për të na marrë dokumente të reja”, kujton Sadiki. Tani ajo është nënë e një vajze gjashtëvjeçare që merr pjesë në qendrën e edukimit të “Vojni Put”-it, të cilën e drejton Gordana Tosiq. Për disa orë, çdo ditë, fëmijët vijnë për të mësuar, luajtur dhe praktikuar serbishten me Tosiqin.

Tosiq e sheh se shumë familje rome kanë vështirësi. “Shumë nga familjet tona kanë këto lloj tregimesh të vështira, shpesh të shkaktuara fillimisht nga mungesa e dokumenteve”, thotë ajo.

Romët në të gjithë Europën janë një nga grupet më të persekutuara dhe të margjinalizuara të të gjitha grupeve etnike. Romët në Serbi janë unikë, megjithatë, pasi shumë prej tyre ikën në Serbi nga Kosova. Rrjedhimisht, shumë prej tyre, si Sadiki, përballen me çështjen kritike të mungesës së identifikimit.

Vlerësohet se Serbia është strehë për rreth 500 mijë romë, prej të cilëve rreth 32 mijë ose 6 për qind nuk kanë karta identiteti. Pa këto dokumente, të humbura gjatë luftës, zhvendosjes apo thjesht fatit të keq, ata janë klasifikuar si persona pa shtetësi.

Si rezultat, ata janë ligjërisht të padukshëm. Pa dokumente, siç janë certifikatat e lindjes dhe letërnjoftimet, pothuajse të gjitha përfitimet sociale janë të paarritshme. Fëmijët mund të ndjekin shkollën, por nuk mund të marrin diploma, pasi për t’u diplomuar identifikimi nevojitet. Qasja në kujdesin shëndetësor dhe strehim është e kufizuar. Pothuajse të vetmet vende pune që janë në dispozicion për ta janë të paligjshme, duke lënë shumë njerëz të kërkojnë lëmoshë në rrugë ose të mbledhin dhe të shesin mbeturina dhe hekurishte.

“Kartat e identitetit janë të nevojshme për gjithçka”, thotë Vuk Raiçeviq, koordinator i programit për Praxis, një OJQ për të drejtat e njeriut me seli në Beograd që punon me komunitetin rom. “Pa ato, ju nuk ekzistoni dhe nuk keni asnjë mënyrë për ta mbrojtur veten.”

Nerdzivana Emini, fëmija i së cilës merr pjesë në qendrën “Vojni Put”, kujton jetën e saj pa dokumente kur ajo erdhi për herë të parë në Serbi nga Kosova gjatë luftës. “Ne jetuam në pasiguri të plotë. Frika ekzistonte çdo ditë”, thotë ajo.

Qeveria e Serbisë ka bërë disa punë për të përmirësuar statusin e romëve. Ligjet janë miratuar ose ndryshuar për të adresuar shkaqet sistematike të pashtetësisë.

Deklarata e Vendbanimit e vitit 2011 i lejoi njerëzit pa vendbanim ligjor ta deklarojnë qendrën më të afërt të ndihmës sociale si adresën e tyre ligjore.

Kjo ishte e rëndësishme për komunitetin rom në Serbi, pasi shumë nga ta jetojnë në vendbanime të paligjshme pa pajisjet themelore dhe nuk kanë adresë, e cila kërkohet për të aplikuar për kartë identiteti.

Një projekt i qeverisë i krijuar pjesërisht për të ndihmuar komunitetin rom ishte “Foshnje, Mirësevini në Botë”. Sipas këtij programi, regjistrimi i fëmijëve të porsalindur u thjeshtua duke i lejuar prindërit ta bënin këtë në repartet e lindjes, duke u kursyer atyre kohë dhe para.

Rajka Vukomanoviq, sekretare e Komitetit për të Drejtat e Njeriut dhe të Pakicave dhe Barazinë Gjinore në parlamentin e Serbisë, thotë se programi ka pasur njëfarë suksesi në tejkalimin e një “boshllëku arsimor” midis shumë romëve.

“Shumica e tyre nuk janë të vetëdijshëm se ekziston një afat përfundimtar prej 30 ditësh për regjistrimin e fëmijës së porsalindur, të cilin, nëse e humbasin, e fillojnë ciklin e mungesës së dokumenteve”, thotë ajo. “Këto ligje kanë qenë të dobishme në uljen e problemit të pashtetësisë së romëve në Serbi”.

Nga ana tjetër, Raiçeviq, nga Praxis, vë në dyshim efektivitetin e këtyre reformave. “Foshnje, Mirësevini në Botë” nuk është një program i formuar plotësisht dhe efektiv”, thotë ai, duke shpjeguar se kjo është për shkak se shumë gra rome ngurrojnë të lindin në spital, nga frika se nuk do të marrin trajtim të mirë. Në vend të kësaj, ato lindin në shtëpi.

Deklarata e vendbanimit e vitit 2011, e shumë përfolur, është gjithashtu e paefektshme, mendon ai. “Nuk zbatohet, shumë qendra të mirëqenies sociale thjesht ua mohojnë individëve të drejtën për të regjistruar atë si vendbanimin e tyre, duke i lënë ata ende pa një adresë ligjore dhe pa dokumente”.

Ndërsa institucionet qeveritare dhe OJQ-të debatojnë mbi efektivitetin e veprimeve të njëri-tjetrit, dega e OKB-së për refugjatë, UNHCR, thotë se numri i romëve pa shtetësi në Serbi ka rënë përgjysmë që nga viti 2010.

Ka edhe pyetje rreth motivimit politik prapa këtyre programeve qeveritare për romët.

Serbia ka qenë vend kandidat për anëtarësim në Bashkimin Europian që nga viti 2012 dhe në bisedimet për pranim që nga viti 2014. Me anëtarësimin në BE vijnë shumë politika dhe rregullore të reja. Midis tyre janë standardet për të drejtat e njeriut dhe të pakicave.

Nuk ka mosmarrëveshje midis institucioneve qeveritare dhe OJQ-ve nëse reformat që synojnë të ndihmojnë romët janë të motivuara kryesisht nga nevoja për të përparuar negociatat me BE-në. Por, ekzistojnë dallime të mëdha nëse kjo do të thotë se reformat në thelb janë gjithashtu problematike.

“Të gjitha këto ligje lidhen drejtpërsëdrejti me rrugën tonë drejt BE-së, por nuk shoh ndonjë problem me këtë”, thotë Vukomanoviq, nga Komiteti i Qeverisë për të Drejtat e Njeriut dhe të Pakicave dhe Barazinë Gjinore.

Raiçeviq, nga ana tjetër, beson në çështjet e qëllimit. “BE-ja thjesht dëshiron të kontrollojë kutinë e të drejtave të njeriut dhe të mos ndjekë zbatimin”, thotë ai me një ton zemërimi. “Me këtë qëndrim, asgjë kuptimplotë nuk do të realizohet.”

Ndërsa çështjet politike të përfshirjes së BE-së janë të rëndësishme, ato janë më tepër shqetësuese për mbrojtësit e romëve sesa për vetë romët.

Romët e Serbisë përballen me beteja të përditshme më të ashpra, disa prej të cilave janë përkeqësuar nga mungesa e dokumenteve. Diskriminimi, krimet e urrejtjes, dëbimet me forcë, punësimi i ulët, martesat e hershme dhe arsimi janë çështje kryesore në komunitet.

Vukomanoviq beson se ligjet mbi barazinë gjinore, strehimin dhe arsimin së shpejti do të ndryshohen dhe do të kenë implikime të gjera, veçanërisht për romët.

“Shumë prej këtyre çështjeve rome mund të lidhen në një farë mënyre me mungesën e dokumenteve. Dhe këto ligje që po planifikojmë t’i krijojmë me siguri do të ndihmojnë”, thotë Vukomanoviq.

“Mbetem me shpresë për gjendjen e romëve në Serbi, por … përparimi legjislativ ka qenë shumë i pabarabartë dhe shumë prej çështjeve të romëve kanë rrënjë më të thella që duhet të adresohen më drejtpërdrejtë”, shton ajo, me dhembshuri.

Prapa në qendrën në “Vojni Put”, shtatë gratë rome janë mirënjohëse që çështjet e tyre janë të paktën në radarët e zyrtarëve qeveritarë dhe se fëmijët e tyre po marrin mbështetje edukative.

Qendra drejtohet nga “Hleb Zivot”, një OJQ që ka siguruar edukimin në fëmijërinë e hershme për fëmijët rom në “Vojni Put” për 14 vitet e fundit.

Vendbanimi i “Vojni Put” është më i zhvilluar se shumë të tjera në Serbi. Shumica e vendbanimeve rome janë të paligjshme me shtëpitë e bëra shpesh nga hekurishtet dhe të rrethuara nga grumbuj plehrash. Atyre shpesh u mungon uji dhe energjia elektrike.

Në “Vojni Put”, shumica e shtëpive janë të ligjshme dhe të bëra prej betoni të fortë. Mbeturinat vendosen në koshin e mbeturinave, jo në rrugë. Shtëpitë kanë pajisjet themelore. Megjithatë, kjo nuk do të thotë që jetët e romëve që jetojnë këtu janë të lehta, sidomos kur bëhet fjalë për shkollën.

“Kur fëmijët rom hyjnë në shkollë, ata përballen me shumë probleme”, thotë drejtoresha e shkollës Gordana Tosiq, ndërsa përgatit një mëngjes me sanduiçe për fëmijët. “Ata nuk dinë shumë serbisht, akademikisht janë lënë pas dhe shpesh duhet t’i përsërisin klasët. Ata gjithashtu janë tallur dhe janë larguar shumë nga shokët [jo-romë] e tyre [në shkollë].”

“Si rezultat, shumë fëmijë romë braktisin shkollën në klasën e gjashtë. Nëse ata janë me fat, e mbarojnë shkollën fillore. Por kjo është vetëm nëse ata kanë dokumente për të marrë një diplomë”, shton Tosiq.

Sipas UNICEF, rreth 80 për qind e fëmijëve romë në Serbi fillojnë shkollën fillore, e cila është 18 për qind poshtë mesatares kombëtare. Deri në kohën kur fëmijët romë arrijnë në shkollën e mesme të lartë, vetëm 21 për qind e tyre regjistrohen, krahasuar me mesataren kombëtare prej 89 për qind.

“Ata shumë shpesh lihen pas”, thotë Tosiq. “Ne duam t’u tregojmë atyre se ata nuk janë vetëm dhe nuk do t’i braktisim.”

Arsimi i vetëm nuk do të zgjidhë të gjitha çështjet e shumta me të cilat ballafaqohen romët në Serbi. Por është një gur i rëndësishëm për një jetë më të mirë, thotë Sanela Sadiki.

“Unë jam shumë mirënjohëse që prindërit e mi kanë marrë dokumentet e mia, sepse nëse nuk do t’i kisha pasur ato, vajza nuk do të mund të shkonte në shkollë”, thotë ajo. “Nëse ajo nuk do të arsimohej, unë nuk e di se ku do të ishte ajo.”

Claire Taylor është studiuese e SIT Study Abroad Programi i Serbisë, Bosnjës dhe Kosovës: Studimet e Paqes dhe Konflikteve në Ballkan. Kjo histori është shkruar si një Projekt i Pavarur për Studime në Gazetari.