Kur Sllobodan Millosheviq dhe Franjo Tugjman u takuan për të ndarë Bosnjën

Lajmi i shkurtër se në mars 1991, presidenti serb Sllobodan Millosheviq dhe homologu i tij kroat, Franjo Tugjman, u takuan në Karagjorgjevë, një vend gjuetie afër një fshati me të njëjtin emër në Serbinë veriore, u botua për herë të parë nga agjencia shtetërore e lajmeve me qendër në Beograd.

Kjo ndoshta do të thoshte se Millosheviqi donte që publiku të dinte për të. Siç dëshmoi kryeministri i fundit jugosllav, Ante Markoviq, në Gjykatën e Hagës, në Serbi, “absolutisht askush nuk mund të kishte ëndërruar të bënte diçka ndryshe në kundërshtim me Milosheviqin”.

Takimi u mbajt një vit para fillimit të luftës në Bosnje dhe Hercegovinë, kur Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë ende ekzistonte si bashkim i gjashtë republikave.

Marrëdhëniet midis Tugjman dhe Millosheviqit nuk ishin të mira, veçanërisht pasi rajoni autonom serb i Krajinës, SAO Krajina, u krijua nga serbët rebelë në Kroacinë jugperëndimore, me ndihmën e fshehtë të Serbisë. Udhëheqësit e saj “shprehën publikisht pikëpamjet se SAO Krajina i përkiste Serbisë” dhe thanë se ata nuk e njohin autoritetin e Kroacisë. Nga ky këndvështrim, biseda e dy presidentëve pa dëshmitarë, e cila zgjati disa orë, erdhi si diçka e befasishme.

Komentet e mediave, të publikuara kryesisht në Bosnje, pretendonin se Tugjman dhe Millosheviqi kishin rënë dakord për shkarkimin e kryeministrit Markoviç dhe ndarjen e Bosnjës në një mënyrë që do të krijohej një Serbi e Madhe dhe Kroacia do të zgjerohej në kufijtë e Banovinës. Banovina e Kroacisë ishte krijuar në kuadër të Mbretërisë së Jugosllavisë në vitin 1939 si një njësi administrativo-territoriale që përfshinte pjesë të Bosnjës dhe ekzistonte deri në fillimin e Luftës së Dytë Botërore në Jugosllavi në vitin 1941.

Në një farë mënyre, takimi Millosheviq-Tugjman ishte një njoftim se pas vdekjes de facto të RSFJ-së, formaliteti i funeralit të saj mbeti: shkarkimi i kryeministrit pro-jugosllav dhe dekonstruksioni i “krijesës komuniste”, siç Millosheviqi dhe Tugjmani e konsideronin Bosnjën.

Fakte shtesë të përfshira në aktakuzën e Millosheviqit për krime lufte në Bosnje nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, GJPNJ, thonë se ai dhe Tugjman u takuan në Karagjorgjevë më 25 mars 1991 dhe diskutuan ndarjen e Bosnje dhe Hercegovinës.

Marrëveshja u përmend edhe në dëshmitë në gjyqin e gjeneralit kroat të Këshillit Kroat të Mbrojtjes, Tihomir Blaskiq, i cili përfundoi me vendim që thoshte se dëshira që Bosnja të ndahej u shpreh gjatë një bisede konfidenciale të mbajtur në Karagjorgjevë.

Vendimi në rastin kundër Jadranko Prliq dhe pesë liderëve të tjerë të kohës së luftës të Herceg-Bosnjës tha se Tugjman udhëhoqi një ndërmarrje të përbashkët kriminale me qëllim të krijimit të një Kroacie të Madhe brenda kufijve të Banovinës.

Për shkak të vdekjes së Millosheviqit dhe gjykimit të tij të papërfunduar, mendimi i gjyqtarëve për këtë marrëveshje nuk u dha kurrë në rastin e tij. Por ka mjaft dëshmi dhe dokumente për të krijuar një ide të asaj që po ndodhte.

Një takim i fshehtë që të gjithë e dinin

Sipas dëshmisë së tij në Hagë, Stjepan Mesiq, asokohe anëtar i presidencës së RSFJ-së nga Kroacia, i sugjeroi Borisav Joviq, anëtar i presidencës nga Serbia, që ai t’i kërkonte Millosheviqit të sigurohej që presidenti kroat dhe ai serb të takoheshin dhe të përpiqeshin të zgjidhnin politikisht problemet mes tyre.

Dy çështjet kryesore ishin kriza politike jugosllave, sepse disa republika donin të shpallnin pavarësinë dhe situata në SAO Krajina.

“Meqë ra fjala, Milan Babiq, me profesion stomatolog, më tha: ‘Do të kem një shtet këtu (ku serbët shpallën SAO Krajina në Kroaci) herët a vonë.’ Unë iu përgjigja: Jo vetëm që nuk do të kesh shtet, por nuk do të kesh as klinikë dentare’”, tha Mesiq për BIRN.

Qëndrimi i qeverisë kroate në lidhje me Jugosllavinë, në atë moment të vitit 1991, sipas Mesiqit, ishte që të shkonte në një konfederatë, në të cilën pas disa vitesh anëtarët e saj do të deklaronin nëse dëshironin të qëndronin së bashku apo të ndaheshin në mënyrë paqësore.

Pasi Millosheviqi pranoi të takohej kudo “në vend ose jashtë vendit”, siç i shpjegoi Joviq Mesiqit, Tugjman dhe këshilltari i tij Hrvoje Sariniq shkuan në Karagjorgjevë.

Presidenti kroat “doli shumë optimist”, dëshmoi Sariniç, pas disa orësh gjatë të cilave Tugjman dhe Millosheviqi biseduan vetëm. Pas kthimit të tij, sipas Mesiqit, ai tha se Kroacia do të merrte territor deri në kufijtë e Banovinës, që përfshinte një pjesë të territorit boshnjak, plus tre qytete në Bosnjën perëndimore: Cazin, Kladusa dhe Bihac.

“Është një pikë kthese pas së cilës politika kroate ndaj Bosnjës ndryshon. Tugjman fillon një kurs krejtësisht të ri dhe fillon bashkëpunimin me Millosheviqin”, tha Mesiq për BIRN.

Stjepan Kljuiq, i cili më vonë u hoq nga posti i presidentit të Bashkimit Demokratik Kroat të Bosnjës dhe Hercegovinës, HDZ BiH, për shkak të politikës së tij pro-boshnjake, u trondit kur Tugjman i tha atij se Kroacia do ta merrte territorin – madje më shumë se sa kishte Banovina. “Ai nuk dinte asgjë për Bosnjën, apo për kroatët në Bosnje. Karagjorgjeva është pika më tragjike në historinë e kroatëve të Bosnjës”, tha Kljuiq për BIRN.

Politikani kroat Josip Manoliq dëshmoi në Gjykatën e Hagës se, duke gjykuar nga kënaqësia e Tugjmanit, “me shumë mundësi edhe Millosheviqi ishte i kënaqur me atë që ata ranë dakord, sepse së bashku ata vazhduan ta udhëheqin atë politikë, si të arrinin marrëveshjen që ata ranë dakord në parim.”

Udhëheqësi i serbëve në Kroaci dhe presidenti i SAO Krajina, Milan Babiq, ishte në zyrën e Millosheviqit në fund të marsit 1991 kur presidenti serb bëri një vijë në një hartë pasi tha “Tugjman ka nevojë për qytetin boshnjak veriperëndimor të Bihaqit”. Millosheviqi më pas shtoi se Tugjmanit i duhej një rrugë midis Benkovaqit dhe Drnisit në Kroaci gjithashtu, që do të thoshte në zonën ku ndodhej rajoni autonom serb. Babiq dëshmoi në GJPNJ: “Isha i shtangur sepse kjo nënkuptonte gjithçka, donte të thoshte krejt të kundërtën e asaj që ai kishte thënë deri atëherë.”

Në një seancë të presidencës jugosllave, anëtari i Presidencës Jugosllave nga Bosnja dhe Hercegovina, Bogic Bogiceviq, e pyeti Mesiqin se çfarë ishte rënë dakord në Karagjorgjevë. “Edhe unë jam i interesuar për këtë”, shtoi presidenti boshnjak Alija Izetbegoviq. Mesiq tha: “I thashë se nuk e di se për çfarë ranë dakord, por e di se çfarë kënduan. Izetbegoviq pyeti: “E çfarë kënduan ata?” Unë u përgjigja: Ata kënduan: “More fund, Alija”.

“Po sikur të shpërthejë lufta?”

Menjëherë pasi dëgjoi se çfarë u ra dakord në Karagjorgjevë, kryeministri Ante Markoviq organizoi takime të veçanta me dy presidentët. “Të dy më konfirmuan se kishin rënë dakord për të ndarë Bosnjën dhe Hercegovinën”, dëshmoi Markoviq në GJPNJ.

Ai vuri në dukje megjithatë se ata nuk kishin interpretime identike për Bosnjën dhe popullsinë e saj. Millosheviqi e trajtonte Bosnjën si një entitet artificial të krijuar nga komunistët dhe besonte se “shumica e myslimanëve (boshnjakëve) ishin, në fakt, ortodoksë”, ndërsa Tugjman pretendonte se boshnjakët ishin katolikë të detyruar të pranonin Islamin.

Markoviq u tha atyre se nuk mund ta zbatonin idenë e tyre “pa u derdhur shumë gjak”. Pyetjes së tij: “Po sikur të shpërthejë lufta?”, Millosheviqi iu përgjigj: “Epo, atëherë do të shohim se çfarë do të bëjmë”, ndërsa Tugjman tha se Bosnja do të bjerë pa rezistencë “siç ndodhi me pushtimin osman të shekullit të 16-të.”

Më 15 prill 1991, pasi Tugjman u takua sërish me Millosheviqin, në Tikves të Kroacisë, që sipas Sariniqit ishte një takim më i rëndësishëm sepse nisën të hartoheshin hartat, Tugjman i tregoi Sariniqit “çfarë i dha atij Millosheviqi”.

“E pashë atë copë letre. Ishte shkruar me stilolaps të zi dhe thuhej përafërsisht sa vijon, se myslimanët ishin një e keqe e madhe”, kujton Sariniq. “Unë ia ktheva menjëherë atë copë letre presidentit dhe më vonë kur e diskutuam, ai tha: “Epo, ka diçka në të”.

Menjëherë pas kësaj, sipas një transkripti nga një seancë e Këshillit të Lartë Shtetëror të Kroacisë, Tugjman shprehu mendimin se ishte e mundur të arrihet ndarja e Bosnjës dhe Hercegovinës “sepse është njëlloj në interes të Serbisë dhe Kroacisë, ndërsa myslimani komponenti nuk ka rrugëdalje tjetër veçse ta pranojë këtë zgjidhje”.

Pas Karagjorgjevës u krijuan ekipe ekspertësh serbë dhe kroatë, sipas dëshmive të anëtarëve të tyre. Ata u takuan tre herë në Jugosllavi në pranverën e vitit 1991 dhe në një përbërje të ndryshme në Hagë gjatë verës së atij viti.

“Ne nuk diskutuam fare një ndarje në kuptimin e përcaktimit të kufijve midis Serbisë dhe Kroacisë në Bosnje dhe Hercegovinë”, dëshmoi anëtari i ekipit kroat Dusan Bilandziq. Megjithatë, kjo binte ndesh me deklaratat e tij të mëparshme, të dhëna për media, në të cilat ai përshkroi se si “pasuan bisedime të pafundme se cilës anë i përkiste ndonjë luginë e vogël, nëse ishin serbët apo kroatët ata që kishin shumicën në qytet”.

Në verën e vitit 1991, situata filloi të bëhet më e rëndë. Me urdhër të presidentit boshnjak Izetbegoviq, ministri i policisë boshnjake i solli kryeministrit jugosllav regjistrime të bisedave të përgjuara midis Millosheviqit dhe liderit politik serb të Bosnjës Radovan Karaxhiq.

“Dhe nga këto, unë njoha zërin e Millosheviqit dhe zërin e Karaxhiqit. Ata po diskutonin për organizimin e ushtrive, ardhjen e helikopterëve, ardhjen e një koloneli, planin ‘RAM’ për të cilin unë nuk isha në dijeni”, dëshmoi Markoviq.

Edhe pse plani RAM nuk u prodhua asnjëherë në formë dokumenti, në disa raste para GJPNJ-së ai përmendej si plani për krijimin e një “Serbie të Madhe”, në të cilën do të jetonin të gjithë serbët në ish-republikat jugosllave.

Milan Babiq dëshmoi se ishte në zyrën e Millosheviqit me Karaxhiqin dhe Millosheviqin kur Karaxhiq i tha atij se po priste që Izetbegoviqi të bënte lëvizjen e gabuar politike “dhe atëherë do të sqaroheshin llogaritë”.

Në tetor 1991, kur parlamenti boshnjak miratoi Memorandumin e tij mbi Sovranitetin e Bosnjës dhe Hercegovinës, një lëvizje drejt pavarësisë nga Jugosllavia, Karaxhiq njoftoi nga foltorja parlamentare se dhuna ishte e pashmangshme. “Mos mendoni se nuk do ta çoni Bosnjën dhe Hercegovinën në ferr dhe myslimanët në zhdukje të mundshme. Sepse myslimanët nuk do të jenë në gjendje ta mbrojnë veten, nëse ndodh të bëhet luftë”, tha Karaxhiq.

Pas kësaj erdhën hapa praktike: shpallja e entitetit Republika Srpska të udhëhequr nga serbët, me Karaxhiqin si president, dhe entiteti i Komunitetit Kroat të Herceg-Bosnjës, me Mate Boban si president. Gjatë një bisede mes Tugjmanit dhe bashkëpunëtorëve të tij dhe njërit prej liderëve serbë të Bosnjës, Nikola Koljeviq, u arrit në përfundimin se demarkacioni paqësor ndërmjet serbëve dhe kroatëve në Bosnje mund të arrihet duke zhvendosur njerëzit.

Në mars të vitit 1992, udhëheqësit serbë të Bosnjës intensifikuan ndërtimin e institucioneve bazë të Republikën Srpska të saposhpallur, pasi Izetbegoviq, Karaxhiq dhe Boban, nën kujdesin e një përfaqësuesi të atëhershëm të Komunitetit Evropian, nënshkruan Marrëveshjen e Lisbonës për riorganizimin e brendshëm të Bosnjës dhe Hercegovina mbi baza etnike. Edhe pse Izetbegoviq e tërhoqi shpejt nënshkrimin e tij, Karaxhiq tha se ajo ditë, 18 marsi 1992, ishte dita kur serbët e Bosnjës fituan betejën për republikën e tyre.

Ai theksoi se “nëse ata do të na kishin injoruar dhe do të kishin heshtur, do të kishin njohur Bosnjën dhe do të thoshin se ka rebelë serbë që po shkatërrojnë vendin e tyre, ne do të kishim pasur probleme serioze, askush nuk do të fliste me ne”.

Ndërsa lufta ishte ndezur në Bosnje, në maj 1992, Karaxhiq dhe Boban u takuan në Graz të Austrisë. Në një seancë parlamentare të Republikës Srpska, duke iu përgjigjur pyetjes se çfarë u ra dakord mes tyre, Karaxhiq tha se serbët në Bosnje nuk mund të besojnë në atë që është rënë dakord me kroatët e Bosnjës, “pjesërisht sepse ata janë tradhtarë” dhe pjesërisht sepse “dikush nga Zagrebi mund të ndryshojë vendimet e tyre”. Ai shpjegoi megjithatë se një nga marrëveshjet ishte ndarja e Bosnjës në dy pjesë.

Në korrik 1993, Tugjman dhe Millosheviq nënshkruan një deklaratë në Gjenevë duke pretenduar se e vetmja mënyrë për të rivendosur paqen në Bosnje do të ishte krijimi i tre republikave brenda konfederatës boshnjake.

Një propozim për krijimin e një bashkimi të tre republikave ishte përfshirë në planin e paqes të korrikut 1993 të ndërmjetësuesve të OKB-së, Thorvald Stoltenberg dhe David Owen. Ai u diskutua në Kuvendin Boshnjak (Bosnjacki Sabor), i cili mblodhi së bashku boshnjakë nga parti të ndryshme politike, në shtator 1993, një ditë para se Kuvendi i Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës të merrte vendimin e tij për planin e paqes.

Ndërsa hapte Asamblenë Boshnjake, Alija Isakoviq e përshkroi planin e propozuar si një detyrim nga komuniteti ndërkombëtar dhe nga fqinjët e Bosnjës. “Dy agresorë janë ftuar të vendosin për fatin e viktimës”, tha ai. Edhe pse Izetbegoviq ishte i prirur ta pranonte planin, Asambleja Boshnjake dhe Asambleja e Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës e hodhën poshtë atë.

Bosnja në menu

Pas rënies së planit të paqes Owen-Stoltenberg, pasuan propozime të reja, por ideja e ndarjes së Bosnjës midis Kroacisë dhe Serbisë mbeti.

Në maj 1995, në një darkë në Guildhall në kryeqytetin britanik, për të shënuar 50-vjetorin e fitores mbi fashizmin në Luftën e Dytë Botërore, diplomati dhe politikani Paddy Ashdown u ul pranë Tugjmanit. “E kisha pyetur presidentin Tugjman nëse ai do të më tregonte se si mendonte se do të ishte forma e ardhshme e kësaj zone të ish-Jugosllavisë”, dëshmoi Ashdown në GJPNJ.

Në menunë e restorantit, presidenti kroat vizatoi një skicë që përfaqësonte Bosnjën dhe në mes të një skice vizatoi një vijë – në të majtë të saj ishte Kroacia e Madhe; në të djathtë, Serbia e Madhe.

“Presidenti Tugjman tha se myslimanët ishin përfshirë në territoret e Kroacisë së Madhe dhe Serbisë së Madhe, atëherë Bosnja nuk ekzistonte më,” dëshmoi Ashdown.

Në gjysmën e dytë të vitit 1995, ndërmjetësi i paqes Richard Holbrooke e këshilloi Tugjmanin të mos takohej me Millosheviqin. Kjo këshillë u pranua vetëm pjesërisht sepse në vend të kësaj Tugjman dërgoi këshilltarin e tij Sariniç për të takuar vazhdimisht presidentin serb.

Millosheviqi sugjeroi që në negociatat e ardhshme të paqes në Dejton, ata duhet të kishin të njëjtën linjë dhe i tha Sariniqit se SHBA-ja “po e mbron Bosnjën pa e ditur as vetë se çfarë po bëjnë”.

Deputetët në Asamblenë e Republikës Srpska ishin të zhgënjyer me nënshkrimin e Marrëveshjes së Dejtonit për t’i dhënë fund luftës në Bosnje në korrik 1995, sepse bashkimi i Republikës Srpska me Serbinë nuk ndodhi. “Ideja e Millosheviçit ishte si të hidheshe në një greminë, ose nuk duhej t’i kishe hyrë, ose duhej t’i kishe shkuar deri në fund”, u tha Karaxhiq. Por në të njëjtën kohë, ai përshëndeti faktin që serbët brenda Bosnjës patën entitetin e tyre, Republikën Srpska.

Ndërkohë, Tugjman u tha përfaqësuesve të Herceg-Bosnjës: “Zotërinj, ne ia dolëm. Ia dolëm të merrnim jo vetëm Herceg-Bosnjën, që është ajo që kishim. Mund të themi se kemi gjysmën e Bosnjës nëse tregohemi të zotët në qeverisjen e saj, nëse qeverisim me zgjuarsi.”

Rreth gjysma e popullsisë së Bosnjës dhe Hercegovinës së paraluftës u shpërngul nga shtëpitë e tyre dhe dhjetëra mijëra u vranë, por megjithëse bashkëpunëtorët e tyre më besnikë përfunduan me burgime të gjata, as Millosheviqi dhe as Tugjmani nuk u dënuan për ndonjë krim.

Millosheviqi vdiq para vendimit të gjyqit të tij në Hagë dhe Tugjman nuk u padit para se të vdiste. Dhe 30 vjet pas Karagjorgjevës, Bosnja ende nuk ka gjetur paqen e brendshme.

Artikulli fillimisht u publikuar në BalkanInsight.