Kriza në Jemen: Pse po bëhet luftë atje?

Jemeni, një nga vendet më të varfra të botës arabe, është shkatërruar nga një luftë civile. BBC jep një përmbledhje se çfarë po i nxit luftimet dhe kush është i përfshirë.

Si filloi lufta?

Konflikti në Jemen i ka rrënjët në dështimin e një procesi politik që supozohet të sillte stabilitet në këtë vend pas një kryengritjeje në vitin 2011 që detyroi presidentin e tij autoritar për një kohë të gjatë, Ali Abdullah Saleh, t’ia dorëzonte pushtetin zëvendësit të tij, Abdrabbuh Mansour Hadi.

Si president, Hadi luftoi për t’u marrë me një sërë problemesh, duke përfshirë sulmet nga xhihadistët, një lëvizje separatiste në jug, besnikërinë e vazhdueshme të personelit të sigurisë ndaj Saleh, si dhe korrupsionin, papunësinë dhe pasigurinë ushqimore.

Lëvizja Houthi – e njohur zyrtarisht si Ansar Allah (Partizanët e Zotit) – përfitoi nga dobësia e presidentit të ri.

Huthit, të cilët mbështesin pakicën myslimane shiite të Jemenit dhe luftuan një sërë rebelimesh kundër Saleh gjatë dekadës së kaluar, morën kontrollin e qendrës kryesore në pjesën veriore të provincës Saada në fillim të vitit 2014 dhe më pas filluan të përparojnë drejt jugut.

Të zhgënjyer me tranzicionin, shumë jemenas të zakonshëm – duke përfshirë sunitë – i mbështetën ata dhe në fund të 2014 dhe në fillim të 2015 rebelët gradualisht pushtuan kryeqytetin, Sanaa.

Huthit dhe forcat e sigurisë besnike të Saleh – i cili mendohej se i kishte mbështetur armiqtë e tij të dikurshëm në një përpjekje për ta rimarrë pushtetin – më pas u përpoqën ta merrnin kontrollin e të gjithë vendit, duke e detyruar Hadin të ikte jashtë vendit në mars 2015.

Të alarmuar nga ngritja e një grupi që ata besonin se mbështeteshin ushtarakisht nga fuqia rajonale shiite dhe rivali i Iranit, Arabia Saudite dhe tetë shtete të tjera arabe kryesisht sunite filluan një fushatë ajrore që synonte mposhtjen e Houthis, t’i jepte fund ndikimit iranian në Jemen dhe rivendosjen e qeverisë së Hadi. 

Koalicioni mori mbështetje logjistike dhe inteligjente nga SHBA, MB dhe Franca.

Çfarë ka ndodhur që atëherë?

Në fillim të luftës, zyrtarët sauditë parashikuan se ajo do të zgjaste vetëm disa javë. Por pasuan gjashtë vjet ngërçi ushtarak.

Trupat tokësore të koalicionit ndihmuan për t‘i dëbuar Huthit dhe aleatët e tyre nga pjesa më e madhe e jugut pas zbarkimit në qytetin port të Adenit në gusht të vitit 2015. Megjithatë, rebelët nuk janë zhvendosur nga Sanaa dhe pjesa më e madhe e veriperëndimit.

Houthi-t e përballuan gjithashtu rënien e aleancës së tyre me Ali Abdullah Saleh në vitin 2017. Ish-presidenti u vra duke ikur nga Sanaa pasi u duk se kishte ndërruar anë.

Në vitin 2018, koalicioni dhe aleatët e tij – tani të cilëve iu bashkuan besnikët e Saleh – u përpoqën të dilnin nga bllokimi duke nisur një ofensivë të madhe për t‘u kapur nga Huthi-t qytetin Hudaydah në Detin e Kuq, porti i të cilit është linja kryesore e shpëtimit për miliona jemenas në rrezik uria.

Pas gjashtë muajsh luftime të ashpra, palët ndërluftuese ranë dakord për një armëpushim. Marrëveshja u kërkonte atyre t‘i ridislokonin forcat e tyre nga Hudejda, të krijonin një mekanizëm shkëmbimi të të burgosurve dhe ta adresonin situatën në qytetin e Taizit, i cili është rrethuar nga Houthis që nga viti 2015.

Houthi-t gjithashtu kanë shtuar sulmet e tyre me raketa balistike dhe me dron në Arabinë Saudite, duke goditur shpesh infrastrukturën civile. Zyrtarët sauditë dhe amerikanë kanë akuzuar Iranin për kontrabandë të pjesëve për armët e sofistikuara, si dhe armë konvencionale si pushkë dhe granatahedhës me raketa, në Jemenin e kontrolluar nga rebelët, duke shkelur një embargo të armëve të OKB-së. Irani i ka mohuar akuzat.

Qeveria e Presidentit Hadi e ka pasur bazën e saj për gjashtë vitet e fundit në qytetin port jugor të Adenit, por ajo ka luftuar për të ofruar shërbime bazë dhe siguri dhe vetë presidenti vazhdon të jetë i vendosur në Arabinë Saudite.

Autoriteti i qeverisë atje është sfiduar gjithashtu nga Këshilli Tranzitor Jugor separatist (STC), i cili është aleati i tij në luftën kundër Houthi-s, por dëshiron një Jemen Jugor të pavarur, i cili ekzistonte nga viti 1967 deri në bashkimin me veriun në 1990.

Në vitin 2018, forcat e lidhura me STC të mbështetura nga Emiratet e Bashkuara Arabe rrëzuan besnikët e Hadi të mbështetur nga Sauditët nga Aden dhe disa provinca fqinje, duke e akuzuar presidentin për keqmenaxhim dhe lidhje me islamistët. Luftimet e brendshme përfunduan kur Arabia Saudite ndërhyri në fund të vitit 2019, disa muaj pasi Emiratet e Bashkuara Arabe njoftuan tërheqjen e forcave të saj nga Jemeni.

Marrëveshja e Riadit i ofroi STC një rol në qeveri në këmbim të tërheqjes së forcave të saj nga Aden dhe integrimit të tyre në ushtri dhe forcat e sigurisë. Por marrëveshja nuk është zbatuar plotësisht dhe tensionet mbeten të larta.

Militantët nga Al-Kaeda në Gadishullin Arabik (AQAP) dhe dega lokale e grupit rival të Shtetit Islamik (IS) kanë përfituar gjithashtu si rezultat i jostabilitetit, duke kryer sulme vdekjeprurëse dhe duke marrë herë pas here territor nga qeveria në jug.

Si rezultat i përshkallëzimit të armiqësive në vitin 2021, perspektivat për një armëpushim mbarëkombëtar dhe një zgjidhje politike duken të pakta.

Megjithatë, përpjekjet e OKB-së për të rifilluar bisedimet e paqes u rritën nga ndryshimet në politikën e SHBA-së ndaj Jemenit të shpallura nga Presidenti Joe Biden në vitin 2021. Ai revokoi përcaktimin e Houthi-s nga administrata Trump si një grup terrorist dhe i dha fund mbështetjes për ato që ai i quajti “operacione sulmuese” nga koalicioni i udhëhequr nga Arabia Saudite.

Sa është numri i viktimave?

Projekti i të dhënave për vendndodhjen dhe ngjarjet e konfliktit të armatosur me bazë në SHBA (ACLED) kishte regjistruar më shumë se 147,000 viktima deri në fillim të nëntorit 2021.

Një grup tjetër monitorues, Jemen Data Project, ndërkohë i kishte atribuar 8,780 vdekje civile për sulmet ajrore të koalicionit të udhëhequr nga Arabia Saudite.

Ekspertët e OKB-së thonë se të gjitha palët në konflikt mund të kenë kryer krime lufte.

Konflikti e ka shkaktuar gjithashtu atë që OKB-ja thotë se është fatkeqësia më e keqe humanitare në botë.

Katër milionë njerëz janë detyruar të largohen nga shtëpitë e tyre dhe më shumë se 20.7 milionë – 71% e popullsisë – kanë nevojë për ndonjë formë të ndihmës humanitare ose mbrojtje për mbijetesën e tyre.

Ato përfshijnë 5 milionë për të cilët OKB thotë se janë në prag të urisë dhe pothuajse 50,000 që tashmë po përjetojnë kushte të ngjashme me urinë.

Sipas OKB-së, rreth 2.3 milionë fëmijë nën moshën pesë vjeç janë të kequshqyer në mënyrë akute, duke përfshirë 400,000 të cilët janë në rrezik të vdesin pa marrë ndonjë trajtim.

Por me vetëm gjysmën e 3,500 objekteve shëndetësore të vendit që funksionojnë plotësisht dhe 20% e rretheve nuk kanë mjekë, pothuajse 20 milionë njerëz nuk kanë qasje në kujdesin e duhur shëndetësor.

Një në çdo dy persona gjithashtu nuk ka qasje në ujë të sigurt.

Ky fakt i la autoritetet të përpiqen të përballen me shpërthimin më të madh të kolerës të regjistruar ndonjëherë, i cili ka rezultuar në 2.5 milionë raste të dyshuara dhe rreth 4,000 vdekje të lidhura që nga viti 2016.

Sistemi i kujdesit shëndetësor u vështirësua pastaj edhe më shumë nga pandemia Covid-19.

Qeveria jemenase kishte regjistruar 9,800 raste të konfirmuara dhe 1,880 vdekje deri në fund të tetorit 2021. Por shifrat aktuale mendohet të jenë shumë më të larta për shkak të testimeve të kufizuara, vonesave në kërkimin e trajtimit dhe dështimit të Huthëve për të raportuar raste dhe vdekje në zona nën kontrollin e tyre që nga maji i vitit 2020.

Pse duhet të ketë rëndësi kjo për pjesën tjetër të botës?

Ajo që ndodh në Jemen mund t’i përkeqësojë shumë tensionet rajonale. Kjo situatë gjithashtu është shqetësuese për Perëndimin për shkak të kërcënimit të sulmeve – të tilla si nga al-Kaeda ose anëtarët e IS – që burojnë nga vendi ndërsa bëhet më i paqëndrueshëm.

Konflikti shihet gjithashtu si pjesë e një lufte rajonale për pushtet midis Iranit të sunduar nga shiitët dhe Arabisë Saudite të sunduar nga sunitët.

Shtetet arabe të Gjirit – mbështetës të Presidentit Hadi – e kanë akuzuar Iranin se po forcon Huthit financiarisht dhe ushtarakisht, megjithëse Irani e ka mohuar këtë.

Jemeni është gjithashtu i rëndësishëm nga pikëpamja strategjike sepse ndodhet në një ngushticë që lidh Detin e Kuq me Gjirin e Adenit, përmes të cilit kalojnë shumica e dërgesave të naftës në botë./BBC