Suspendimi i ndihmës së jashtme amerikane: Riformësimi i të ardhmes së shoqërisë civile të Kosovës
Suspendimi i përkohshëm i ndihmës së jashtme të Shteteve të Bashkuara e ka sjellë “ndihmën e post-zhvillimit” më shpejt sesa pritej, dhe organizatat vendase duhet të fillojnë të riformësojnë një të ardhmen që përdorur ekspertizën e brendësuar prej ndihmës së huaj ndër vite për të rindërtuar lidership lokal më thelbësor.
Urdhri Ekzekutiv i kohëve të fundit i presidentit Donald Trump për suspendimin e ndihmës së huaj amerikane ka zënë shumëkënd në befasi më mbarë Ballkanin Perëndimor, sidomos në Kosovë. Përderisa një verdikt i fundit i një gjykate amerikane ka bllokuar përkohësisht urdhrin e presidentit amerikan për mbylljen e Agjencisë së Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID), vazhdon të ketë paqartësi për fondet e ardhshme.
Shoqatat e shoqërisë civile (OJQ-të), shumë prej të cilave janë mbështetur kaherë në ndihmën e zhvillimit të huaj – jo vetëm prej donatorëve amerikanë, por edhe prej atyre europianë – përballen jo vetëm me parehati, por edhe me një vlerësim të menjëhershëm të realitetit: si të vazhdojnë veprimtarinë e tyre pa këtë linjë të mbështetjes.
Të gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor bashkërisht marrin rreth 400 milionë dollarë amerikanë (rreth 380 milionë euro) në vit për projekte të financuara prej USAID-it dhe organizatave të tjera të lidhura me Shtetet e Bashkuara, me Kosovën dhe Bosnjë Hercegovinën që janë përfitueset më të mëdha. Prej vitit 2020 deri në fund të vitit 2024, Shtetet e Bashkuara kanë investuar 1.7 miliardë dollarë (rreth 1.32 miliardë euro) ndihmë në Gjashtëshen e Ballkanit Perëndimor, duke mbështetur organizatat e shoqërisë civile, institucionet shtetërore dhe në projekte në fusha prej të drejtave të njeriut e deri te mediat dhe efiçienca e energjisë.
Vetëm nëpërmjet projekteve të USAID-it, Kosova, Bosnjë Hercegovina dhe Serbia renditen në mesin e dhjetë përfituesve më të mëdhenj botërisht, me më shumë se 300 milion dollarë amerikan në projekte aktive të kombinuara.
Ndikim i tërheqjes së ndihmës së jashtme do të variojë prej vendit në vend, duke u përcaktuar prej strategjive të ndryshme dalëse që prekin drejtpërdrejt qëndrueshmërinë e OJQ-ve. Megjithatë, shumica e këtij procesi shkon përtej ndikimin lokal. Çfarë mund të kontrollojë shoqëria civile e Kosovës – por edhe ajo e Ballkanit më të gjerë Perëndimor – është sesi të përgatitet për një të ardhme përtej ndihmës së jashtme.
Boshllëku i ndikimit
Shoqëria civile e Kosovës ka qenë njëra prej forcave më ndikuese në formësimin e diskursit politik – duke bërë fushatë të fortë për transparencë, llogaridhënie dhe qeverisje të prirë prej interesit qytetar. Përgjatë viteve, kjo spikatur anën më të mirë dhe më të ndritur të vendit, një trend që, pos i dobishëm, u ka kontribuar edhe çekulibrave sektorialë.
Ndryshimet në strukturën e ndihmës mund të shpijnë drejt evolucionit të shoqërisë civile të Kosovës. Shumë OJQ përshtatën misionin dhe strukturën e tyre për t’u lidhur me prioritetet e agjencive donatore, shpesh duke vepruar më fort bazuar mbi varësinë e fondeve sesa të fokusohen në ndikimin strategjik afatgjatë. Megjithëse kjo ka ndihmuar shumë organizata që të mbesnin operative dhe aktive, nxiti edhe qasjen e “mos bërit agsjë”, sesa të specializoheshin në fusha kyç të nevojës shoqërorë përtej cikleve të projekteve afatshkurtra. Përderisa agjencitë donatore ndërkombëtare mbesnin burimi parësor i financimit, disa OJQ devijuan pavetëdijshëm prej angazhimit të drejtpërdrejtë komunitar dhe mobilizimit lokal të burimeve, duke dobësuar njëherësh lidhjet e tyre rrënjësore.
Me ndihmën e huaj që financon disa prej pagave më të larta në vend, shoqëria civile u kthye në shteg të preferuar karriere për talentin më të madh. Rrjedhimisht, sektorët e tjerë – sidomos sektori privat dhe administrata publike – kanë pasur telashe që të joshnin dhe ruanin profesionistët e kualifikuar. Kjo ikje truri në shoqërinë civile krijoi një paradoks: një shoqëri të zëshme, me burime të fuqishme që avokon për llogaridhënie institucionale, por me një administratë të dobësuar publike dhe spektër politik që nuk e kishte të njëjtin nivel ekspertize.
Tani që ndihma e huaj po zhvendoset, sfida është si të mbahet dhe rialokohet kjo ekspertizë brenda Kosovës. Njohuritë dhe lidershpi i zhvilluar në shoqërinë civile duhet të përdoren për të fuqizuar institucionet publike, prirë zhvillimit ekonomik dhe mbështetur rritjen ekonomike në sektorin privat.
Ky moment përbën edhe rrezik edhe mundësi. Nëse Kosova dëshiron ta çoj dëm këtë përvojë dhe shkathtësitë e zhvilluara nëpërmjet ndihmës së huaj, politikëbërësit, bizneset dhe institucionet duhet menjëherë të veprojnë për të krijuar kushte konkurruese punësimi. Kjo do t’ia sigurojë Kosovës ruajtjen e mendjeve të saj më të ndritura që të mos i jap zemër një vale të re emigrimi.
Pa masa proaktive, Kosova rrezikon të humb mendjet e saj më të mira dhe më të ndritura me një valë të mundshme të heshtur emigrimi, që do të ishte jashtëzakonisht përcaktuese për shoqërinë e Kosovës.
Zhvendosja e domosdoshme përtej ndihmës së huaj
Suspendimi i ndihmës së huaj amerikane nuk duhet parë vetëm si pengesë ose prapakthim – paraqet mundësi që shoqëria civile e Kosovës të reflektojë dhe të përshtatet.
Epoka e “ndihmës post-zhvillim” mund të ketë ardhur më shpejt sesa është pritur, dhe organizatat lokale duhet të nisin të riimagjinojnë një të ardhmen që përdor ekspertizën e krijuar prej ndihmës së huaj ndër vite për të ndërtuar një lidership lokal më substancial.
Si mund të menaxhohet ky transicion? Dias vende me parametra të ngjashëm kanë kaluar nëpër këtë proces, dhe lajmi i mirë është se ne nuk kemi nevojë ta rishpikim rrotën. Në vend se të nisin nga e para, Kosova dhe rajoni mund të përshtatin modele të provuara për të ndërtuar një shoqëri civile më të vetë-qëndrueshme dhe reziliente – aso që lulëzon përtej varësisë së donatorëve.
Me qëllim që të ndërtohen fondacione të forta për qëndrueshmëri, OJQ-të duhet të heqin dorë prej ndjekjes së projekteve që mbulohen vetëm prej donatorëve dhe në vend të kësaj të definojnë fushë të qarta dhe transparente ekspertize që adreson drejtpërdrejt nevojat qytetare.
Mbështetja e tepër vetëm në një lloj modeli donatorësh ose fondesh është e rrezikshme dhe e paqëndrueshme. Ka ardhur kohë për të përfshirë hisedarë të rinj, përfshirë diasporën, sektorin privat dhe sipërmarrjen lokale ose angazhimin komunitar.
Sipas “Our World In Data”, një publikim shkencor online me bazë në Mbretërinë e Bashkuar, nxjerrë nga hulumtuesit e Universitetit të Oksfordit dhe organizata joprofitabile, “Global Change Data Lab”, komunitetet emigrante dërgojnë trefish më shumë para botërisht se vlera e ndihmës së huaj. Në Kosovë, remitencat e diasporës kalojnë 15-përqindëshin e GDP-së – një burim potencialisht i pashfrytëzuar.
Përtej remitencave, komunitetet e diasporës investojnë, dhurojnë dhe krijojnë mundësi në vendet e tyre të prejardhjes. Platformat online të Diasporës kanë mundësi mobilizimi për donacione filantropie në mbarë komunitetet emigrante për të mbështetur programe arsimi, kujdesi shëndetësor dhe programe tjera zhvillimi. Disa prej punëdhënëse më të mëdhenj në Kosovë kanë ose aksionarë nga diaspora, ose pronarë me të kaluar në mërgim.
Për më tepër, nismat e këmbimit profesional, si ato të zbatuara prej OJQ-së me bazë në Prishtinë, GERMIN, që punon ngushtësisht me diasporën, ndërlidhin ekspertët e diasporës me institucionet lokale, duke avancuar inovacionin dhe zhvillim shkathtësish. Avantazhi i ekspertëve të diasporës është se kontributet e tyre mund të përdoren dobishëm më shpejt se ato prej konsulentëve ndërkombëtarë për shkak të njohurive të tyre për kontekstin lokal dhe gatishmërinë e tyre për të kontribuar për vendet e tyre të rrënjëve përtej margjinave të projekteve.
Nëpërmjet Përgjegjësisë Sociale Koorporative (CSR), kompanitë e nismave mund të bëhen aleate për mbështetjen e kauzave shoqërore dhe përpjekjeve avokuese. Sektori privat i Kosovës dhe i rajonit mbetet me të madhe i paeksploruar në këtë fushë. Ndryshe prej donacioneve bamirëse për një projekt, partneritetet e prira prej CSR-së mund të fuqizojnë bashkëpunime afatgjata që mbështesin projekte të qëndrueshme zhvillimi. Kjo qasje është e dobishme për të dy palët” ndihmon kompanitë të mbështesin kauza specifike dhe të përmirësojnë spikatjen e tyre, njëherësh OJQ-të themelojnë marrëdhënie afatgjata me sektorin privat që ua mundësojnë të vazhdojnë veprimtarinë e tyre.
Për më tepër, organizatat e shoqërisë civile duhet të rivendosin marrëdhëniet me aktivizmin në terren dhe të përqendrohen në ndërtimin e marrëdhënieve afatgjata me mbështetësit privatë. Mbështetja e tepër në donatorët e huaj shpesh ka komprometuar pavarësinë, duke i shtyrë OJQ-të të formësojnë ndërhyrjet e tyre varësisht prej prioriteteve të donatorit në vend se t’i adresojnë çështjet në thelb.
Për të përmirësuar legjitimitetin e tyre, shumë OJQ duhet të rivlerësojnë nivelin e tyre të angazhimit me komunitetet të cilave u shërbejnë dhe nivelin e tyre të amplifikimit të zërave lokalë. Në vend të zbatimit të zgjidhjeve të parapërcaktuara, kurrë nuk ka qenë më thelbësore që të lehtësohen proceset pjesëmarrëse që adresojnë problemet prej themeli.
Testament për ndihmën e huaj amerikane – dhe thirrje për një kapitull të ri të shoqërisë civile
Suspendimi i përkohshëm i ndihmës amerikane mund të tërhiqet së shpejti, por ndikimi i tij në shoqërinë civile rjaonale dhe të Kosovës mund të jetë pamohueshëm. Kjo mbështetje është ndërtuar mbi një sektor qytetar dinamik – aso që kishte ushqyer talent, kishte fuqizuar proceset demokratike dhe institucionet, fuqizoi rritjen ekonomike dhe fuqizoi komunitetet.
Në mesin e WB6, Kosova është shembull sesi ndihma e huaj mund të ndihmojë një shtet të ri të ndërtojë institucionet dhe procese demokratike nga hiçi në mes të traumave post-konflikt.
Ndihma e huaj – sidomos ajo nga Shtetet e Bashkuara – ka luajtur rol kyç në procesin e shtetndërtimit të Kosovës, duke mbështetur institucionet demokratike, shoqërinë civile, mediat e pavarura dhe lëvizjet me rrënjë në komunitet. Që nga viti 1999, investimet amerikane në Kosovë kaluar shumën prej dy miliard dollarësh amerikanë.
Ta zëmë, me mbështetjen e USAID-it, krijimi i Administratës së Tatimore të Kosovës (ATK), krijoi një sistem funksional të mbledhjes së taksave, duke avancuar llogaridhënien biznesore dhe veprimin në pajtueshmëri me detyrimet shtetërore. Ngjashëm, ndihma amerikane a luajtur rol kyç në formësimin e sistemit të drejtësisë së Kosovës. Shumë gjyqtarë dhe prokurorë kanë avancuar theksueshëm karrierat e tyre pas kryerjes së programeve trajnuese dhe këmbimeve profesionale – me asistencë të USAID-it ose Ambasadës amerikane – me institucionet kyç të drejtësisë amerikane.
Për më tepër, programet arsimore dhe të këmbimit, të financuara nga Shtetet e Bashkuara, kanë fuqizuar gjeneratën e ardhshme të liderëve të Kosovës. Nismat, si Lidershipit Transformues i Kosovës, programit studentor amerikan, Fulbright, dhe Programi i Këmbimit të Studentëve, UGRAD, u kanë ofruar të rinjve kosovarë qasje në universitetet dhe institucioner më të njohura arsimore amerikane. Shumë përfitues të këtyre bursave studimore janë kthyer në Kosovës, duke marrë detyra prijëse, ku ata mund të vazhdojnë t’i prijnë ndryshimit inovacionit në industri të shumëfishta.
Megjithatë, e ardhmja nuk mund dhe nuk duhet t’i lihet rastit. Dekada investimesh kanë vendosur themelet e forta për sektorin e fortë të shoqërisë civile. Ky moment përbën një mundësi, me përgjegjësi të madhe që ne si aktorë lokalë duhet ta evoluojmë. Pyetja nuk është nëse duhet të vazhdojë mbështetja e jashtme, por si mund të përdoret trashëgimia e saj për qëndrueshmëri afatgjate.
Ky është një moment përcaktues – një thirrje për të riimagjinuar një të ardhme ku lidershipi lokal merr pronësinë e zhvillimit të Kosovës dhe i prin kapitullit të tij të ardhshëm.
Misioni i mbijeton mjetet! /PrishtinaInsight
Lirim Krasniqi është bashkëdrejtor ekzekutiv i OJQ-së me seli në Prishtinë, Germin, që adreson çështje të diasporës dhe vepron si ndërmjetës ndërmjet diasporës dhe Kosovës. Ai ka diplomë baçelori në Shkencat Politike në Universitetin e Prishtinës, një diplomë masteri shkencash në Teorinë Politike në Universitetin e Tiranës, dhe një tjetër diplomë masteri në Shkencën Politike Krahasimtare në Universitetin e Europës Qendrore në Austri.
Opinionet e shprehura janë të autorit dhe jo domosdoshmërisht reflektojnë pikëpamjet e BIRN-it.
Nga anglishtja, Rexhep Maloku
