Evropa e humbi Turqinë një herë, nuk duhet ta bëjë të njëjtin gabim përsëri
BE-ja kontribuoi në kthesën autoritare të Rexhep Tajip Erdogan, mirëpo me ndihmën e zgjedhjeve të majit në Turqi, BE mund ta zhbëjë gabimin e dikurshëm.
Aq drastikisht ka ndryshuar Turqia gjatë dy dekadave të saj nën Rexhep Tajip Erdogan, saqë është e lehtë të harrohet optimizmi që i rrethon vitet e tij të hershme në pushtet. Në mandatin e tij të parë si kryeministër, nga viti 2003 deri në 2007, Erdogan kryesoi një sërë reformash që e çuan vendin drejt bërjes së shtetit të parë anëtar me shumicë myslimane të Bashkimit Evropian. U hoq dënimi me vdekje; u prezantuan masa të reja mbrojtëse për lirinë e fjalës; ndikimi i ushtrisë mbi sistemin gjyqësor dhe arsimor u frenua; dhe kufizimet në mësimdhënien dhe transmetimin në gjuhën kurde u hoqën. Në vitin 2005, negociatat filluan me vitin 2023 si vit i njëqindvjetorit të republikës turke dhe i konsideruar si një vit objektiv për anëtarësim.
Por ja ku jemi në vitin 2023, me përvjetorin që po afrohet në muajin tetor. Shtypi dhe gjykatat janë turpëruar ndjeshëm. Gazetarët dhe politikanë të opozitës janë burgosur. Partia për Drejtësi dhe Zhvillim (AKP) e Erdoganit i ka sulmuar themelet laike të republikës dhe ka përqendruar pushtete të mëdha në zyrën e presidentit (të cilën ai e ka mbajtur që nga viti 2014). Në planin ndërkombëtar, Turqia është larguar nga Perëndimi dhe ka anuar drejt Rusisë, Kinës dhe Iranit. Ajo mbetet një demokraci, vetëm – megjithëse një demokraci gjithnjë e më e zbrazur. Por zgjedhjet e përgjithshme në këtë vend më 14 maj mund të vendosin nëse, në vitet e ardhshme, Turqia do të kalojë në autokraci të plotë.
Çfarë ndodhi me shpresat e fillimit të viteve 2000? Një shpjegim është se ata ishin shumë me me shpresë në radhë të parë. Erdogan ka pasur gjithmonë një brez të fortë autoritar. Si kryebashkiak i Stambollit në vitin 1996, ai i tha një intervistuesi se “demokracia është si një tramvaj. Ti e nget atë derisa të arrish në destinacionin tënd, pastaj largohesh”. Dhe një pjesë e fajit në mënyrë të pashmangshme qëndron tek opozita shpesh e përçarë dhe vetë-sabotuese e vendit, e cila nuk arriti ta rrëzojë atë në zgjedhjet e njëpasnjëshme ose ta mposhtë kapjen e tij të pushtetit (të miratuar nga referendumi) pas një përpjekjeje për grushtshtet në vitin 2016.
Mirëpo një pjesë e konsiderueshme e fajit i takon edhe BE-së. BE bëri shumë për t’i ndërtuar shpresat e anëtarësimit të Turqisë rreth fundit të mijëvjeçarit, vetëm për t’i shuar ato në gjysmën e dytë të viteve 2000. Angela Merkel dhe Nicolas Sarkozy, kancelarja gjermane dhe presidenti francez përkatësisht nga viti 2005 dhe 2007, ishin që të dy qartazi armiqësorë ndaj pranimit të Turqisë. (“Duhet të themi se kush është evropian dhe kush nuk është”, nuhati ky i fundit.) Fakti që bisedimet e anëtarësimit të Turqisë ngecën ashtu sikurse BE-ja pranoi përmes dy valëve shtete të Evropës Qendrore dhe Lindore, vetëm sa e shtoi ndjenjën e mbylljes së Turqisë myslimane jashtë një klubi të krishterë. BE-ja më pas humbi mundësi të tjera për t’i përmirësuar marrëdhëniet, të tilla si lidhja e Turqisë me arkitekturën e saj të politikës së jashtme dhe të sigurisë, angazhimi me opozitën turke dhe elementët pro-evropianë në shoqërinë turke dhe ndërmjetësimi për një zgjidhje për statusin e diskutueshëm të Qipros.
Erdogan e bëri të qartë zhgënjimin e tij (“Prisja seriozisht më shumë nga Gjermania”, deklaroi ai në vitin 2007), dhe sondazhet treguan se votuesit turq po ftoheshin ndaj BE-së. Teksa ndjehet e refuzuar dhe në mungesë të nxitjes së reformës së anëtarësimit, Turqia nisi të largohej nga tufa evropiane deri në fund të dekadës. Pas krizës ekonomike të vitit 2008, BE-ja u mbyll nga brenda dhe fuqitë në rritje, veçanërisht Kina, i ofruan Ankarasë një rrugë alternative tërheqëse. “Çdo ditë që kalon Evropa ka nevojë për Turqinë më shumë dhe Turqia ka nevojë për Evropën më pak”, vuri në dukje kryenegociatori turk i BE-së Egemen Bagiş në vitin 2010. Realizimi i kësaj u bë shumë vonë për udhëheqësit evropianë, si: Parisi dhe Berlini kanë kërkuar afrime në vitet e fundit, në pranimin e rëndësisë së Turqisë në tema si migracioni, energjia dhe siguria. Pushtimi i plotë ushtarak i Rusisë në Ukrainë në shkurt të vitit 2022 vetëm sa e vuri theksin edhe më shumë, me Turqinë një “shtet qendror” vendimtar midis dy palëve.
Megjithatë, ndërkohë që zgjedhjet e majit mund ta vulosin tjetërsimin e Turqisë nga Perëndimi nëse sjellin rizgjedhjen e Erdoganit, mund të jetë gjithashtu një pikë kthese historike nëse ai mposhtet. Tani ky është një shans real. “Aleanca Kombëtare” me tendenca të përçarjes e gjashtë partive opozitare më në fund është vendosur me një kandidat presidencial, Kemal Kiliçdaroğlu, i cili si një ish-nëpunës civil me sjellje të butë dhe me jetë të përulur vështirë se mund të jetë më i ndryshëm nga ai aktual bombastik. Kriza valutore e vazhdueshme e Turqisë dhe numri i tmerrshëm i vdekjeve, që aktualisht vlerësohet në 57,500, nga tërmetet e shkurtit në Turqi, e kanë ekspozuar keqmenaxhimin dhe korrupsionin e Erdoganizmit të pakontrolluar. Katër sondazhe të kohëve të fundit kanë treguar se Kiliçdaroğlu kalon me rreth dhjetë pikë dhe mbi pragun prej 50 për qind (që do të shmangte nevojën për një balotazh më 28 maj). Natyrisht, se sa larg mund të shkojë Erdogan për t’u kapur në pushtet është ende e paqartë.
Nëse opozita do ta mposhtte AKP-në, kjo do të shënonte një rast të njëhershëm të gjeneratës për një rivendosje të marrëdhënieve Evropë-Turqi. Aleanca Kombëtare është e përçarë nga brenda dhe nuk do të shkëputet me Erdoganin për çdo temë, por partitë e saj janë dakorduar për nevojën për ta rivendosur sistemin parlamentar dhe kontrollet dhe balancat demokratike dhe për t’i shkrirë marrëdhëniet me Perëndimin.
Nëse pas zgjedhjeve të majit, një pushtet i ri qeverisës vjen në Ankara, BE duhet të shfrytëzojë këtë mundësi. Në terma afatgjatë, ajo duhet ta rihapë perspektivën e anëtarësimit të Turqisë. Për një periudhë afatshkurtër dhe afatmesme, BE duhet ta ofrojë një marrëveshje të re, të përmirësuar asociimi, duke përfshirë një union të thelluar doganor, liberalizimin e vizave dhe bashkëpunimin për prioritetet e përbashkëta të klimës, sigurisë dhe energjisë. BE duhet të bëjë investime të shtuara dhe të qëndrueshme në rindërtimin e zonave të shkatërruara nga tërmetet. Dhe duhet të bëjë një shtytje të përbashkët për një zgjidhje në Mesdheun lindor, duke përfshirë emërimin e një të dërguari të posaçëm të BE-së në Qipro. Duke i rritur shpresat e Turqisë dhe më pas duke i shkatërruar ato, BE kontribuoi në rrëshqitjen e një Turqie autoritare. Nëse opozita turke fiton në zgjedhjet e majit, BE-ja do të ketë një mundësi të mirë për të ndihmuar në tërheqjen e Turqisë nga autoritarizmi. /Newstateman
Përgatiti: Nuhi Shala
