Autokratët po fitojnë
Nëse shekulli i 20-të ishte një storie e progresit të ngadaltë dhe të pabarabartë drejt fitores së demokracisë liberale mbi ideologjitë e tjera – komunizmi, fashizmi, nacionalizmi toksik – shekulli i 21-të është, deri më tani, një histori e kundërt.
E ardhmja e demokracisë mund të vendoset në një ndërtesë, brenda së cilës ka një zyrë të zymtë në periferi të Vilniusit, kryeqytetit lituanez, pranë një autostrade të mbushur me shoferë bezdisës që nisen jashtë qytetit.
Takova Sviatlana Tsikhanouskaya-n atje, këtë pranverë, në një dhomë ku kishte një tryezë konferencash, një tavolinë të bardhë dhe jo shumë gjëra të tjera. Ekipi i saj – më shumë se një duzinë gazetarë të rinj, blogerë, vlogerë dhe aktivistë – ishte në procesin e ndryshimit të zyrave. Por kjo nuk ishte arsyeja e vetme që hapësira aty ndihej bajate dhe e zbehtë. Asnjë prej tyre, veçanërisht jo Tsikhanouskaya, nuk donte vërtet të ishte në këtë ndërtesë të shëmtuar, apo edhe hiq fare në kryeqytetin lituanez. Ajo është atje sepse, ndoshta i ka fituar zgjedhjet presidenciale të vitit 2020 në Bjellorusi dhe për shkak se diktatori bjellorus të cilin ajo, ndoshta e mundi, Aleksander Llukashenko, e detyroi atë të largohej nga Bjellorusia menjëherë më pas. Lituania i ofroi asaj azil. Burri i saj, Siarhei Tsikhanouski, mbetet i burgosur në Bjellorusi.
Gjëja e parë që ajo më tha ishte kjo: “Historia ime është paksa e ndryshme nga njerëzit e tjerë.” Kjo është ajo që ajo u thotë të gjithëve – se jeta e saj nuk ishte jeta tipike e një disidenti apo politikani në kulmin e suksesit. Para pranverës së vitit 2020, ajo nuk kishte shumë kohë për televizion apo gazeta. Ajo ka dy fëmijë, njëri prej të cilëve ka lindur i shurdhër. Në një ditë të zakonshme, ajo i dërgonte ata në kopsht, te mjeku, në park.
Pastaj burri i saj bleu një shtëpi dhe hasi në pengesat burokratike dhe korrupsionin bjellorus. I pezmatuar tejmase, ai filloi të bënte video për përvojat e tij dhe të të tjerëve. Këto video prodhuan një kanal në YouTube duke tërhequr me mijëra ndjekës. Pastaj filloi duke bërë xhiro nëpër krejt Bjellorusinë, duke i filmuar zhgënjimet e bashkëqytetarëve të tij, teksa ngiste një makinë me sloganin “Real News” të vendosur anash. Siarhei Tsikhanouski mbajti një pasqyrë për shoqërinë e tij. Njerëzit e panë veten në atë pasqyrë dhe u përgjigjën me atë lloj entuziazmi që politikanët opozitarë e kishin pasur të vështirë të krijonin në Bjellorusi.
“Në fillim ishte vërtet e vështirë sepse njerëzit kishin frikë,” më tha Sviatlana Tsikhanouskaya. “Por hap pas hapi, ngadalë, ata kuptuan se Siarhei nuk frikësohet.” Ai nuk kishte frikë ta thoshte të vërtetën ashtu siç e shihte; mungesa e frikës së tij i frymëzoi të tjerët. Ai vendosi të kandidojë për president. Regjimi, duke njohur fuqinë e pasqyrës së Siarheit, nuk do ta lejonte atë ta regjistronte kandidaturën e tij, ashtu siç nuk e kishte lejuar ta regjistronte pronësinë e shtëpisë së tij. Pastaj, një ditë regjimi i dha fund fushatës së tij dhe e arrestoi atë.
Tsikhanouskaya kandidoi në vend të tij, pa asnjë motiv tjetër veçse “të tregoja dashurinë time për të”. Policia dhe burokratët nuk e penguan. Sepse çfarë të keqe mund të bënte, kjo amvise e thjeshtë, kjo grua pa përvojë politike? Dhe kështu, në korrik të vitit 2020, ajo u regjistrua si kandidate. Ndryshe nga i shoqi, ajo kishte frikë. Zgjohej “shumë e frikësuar” çdo mëngjes dhe ndonjëherë qëndronte e frikësuar gjatë gjithë ditës. Megjithatë, e vazhdoi garën dhe, edhepse nuk e pranonte, ajo shfaqej tepër e guximshme. “Ju e ndjeni këtë përgjegjësi, zgjoheni me këtë dhimbje për ata njerëz që janë në burg, shkoni në shtrat me të njëjtën ndjenjë”.
Papritur, Tsikhanouskaya doli të jetë një sukses – jo për shkak të mungesës së përvojës që s’e kishte, por për shkak të vetë asaj. Fushata e saj u bë një fushatë për njerëzit e zakonshëm që i kundërviheshin regjimit. Dy politikanë të tjerë të shquar opozitarë e mbështetën atë pasi fushatat e tyre hasën në bllokadë dhe kur gruaja e njërit prej tyre dhe menaxherja e fushatës së tjetrit u fotografuan përkrah Tsikhanouskayas, fushata e saj u bë diçka më shumë: një fushatë për gratë e zakonshme – gratë që ishin lënë pas dore, gra të cilave nuk u ndihej zëri, madje vetëm gra që i donin burrat e tyre. Si rezultat i krejt kësaj, regjimi i vuri në shënjestër të trija këto gra. Tsikhanouskaya mori një kërcënim anonim: fëmijët e saj “do të dërgoheshin në një jetimore”. Ajo i largoi fëmijet e saj bashkë me nënën e saj jashtë Bjellorusisë, në Vilnius dhe e vazhdoi fushatën elektorale.
Më 9 gusht, zyrtarët zgjedhorë njoftuan se Llukashenko kishte fituar 80 për qind të votave, një rezultat që askush nuk e besonte. Interneti u ndërpre dhe Tsikhanouskaya u ndalua nga policia dhe më pas u detyrua të largohej nga vendi. Demonstrata masive u zhvilluan në të gjithë Bjellorusinë. Njëkohësisht po ndodhte diçka si një shpërthim spontan ndjenjash – një përgjigje popullore ndaj zgjedhjeve të vjedhura – dhe një projekt i koordinuar me kujdes i drejtuar nga të rinj, disa me bazë në Varshavë, të cilët kishin eksperimentuar me mediat sociale dhe forma të reja komunikimi për disa vite. Për pak kohë dukej se kjo kryengritje demokratike mund të mbijetonte. Bjellorusët ndanin një ndjenjë uniteti kombëtar që nuk e kishin ndjerë kurrë më parë. Regjimi u tërhoq menjëherë, me brutalitet të ashpër. Megjithatë, disponimi në protesta ishte përgjithësisht i gëzuar, optimist; njerëzit vallëzonin nëpër rrugë. Në një vend me më pak se 10 milionë banorë, një numër prej deri në 1.5 milionë njerëz u shfaqeshin në rrugë brenda një dite, mes tyre pensionistë, fshatarë, punëtorë fabrikash, madje, në disa vende, pjesëtarë të policisë dhe shërbimeve të sigurisë, disa të cilët i hiqnin distinktivët nga uniformat e tyre ose i hidhnin në plehra.
Tsikhanouskaya thotë se ajo dhe shumë të tjerë besonin me naivitet se nën këtë presion, diktatori thjesht do të dorëzohej. “Ne menduam se ai do ta kuptonte se ne jemi kundër tij,” më tha ajo. “Që njerëzit nuk duan të jetojnë nën diktaturën e tij, se ai humbi zgjedhjet.” Nuk kishin plan tjetër.
Fillimisht, dukej se edhe Lukashenko nuk kishte ndonjë plan. Mirëpo fqinjët e tij e kishin një të tillë. Më 18 gusht, një avion që i përkiste FSB-së, shërbimeve ruse të sigurisë, fluturoi nga Moska në kryeqytetin bjellorus, Minsk. Menjëherë pas kësaj, taktikat e Lukashenkos pësuan një ndryshim dramatik. Stephen Biegun, i cili ishte zëvendëssekretar i shtetit i SHBA-së në atë kohë, e përshkruan ndryshimin si një zhvendosje në “mënyra më të sofistikuara, më të kontrolluara për ta shtypur popullsinë”. Bjellorusia u bë një shembull tekstual i asaj që gazetari William J. Dobson e ka quajtur “kurba e të mësuarit të diktatorit”: Teknikat që ishin përdorur me sukses në të kaluarën për t’i shtypur turmat në Rusi u transferuan pa probleme në Bjellorusi, së bashku me personelin që ishte në dijeni se si të vendoseshin. ato. Gazetarët e televizionit rus arritën në Minsk për t’i zëvendësuar gazetarët bjellorusë që kishin hyrë në grevë, dhe menjëherë e shtuan fushatën për t’i portretizuar demonstratat si vepër të amerikanëve dhe “armiqve” të tjerë të huaj. Policia ruse duket se i ka plotësuar kolegët e saj bjellorusë, ose të paktën u ka dhënë këshilla dhe pastaj filloi një politikë arrestimesh selektive. Siç e kuptoi Vladimir Putin shumë kohë më parë, arrestimet masive janë të panevojshme nëse mund të burgosësh, torturosh ose ndoshta vrasësh vetëm disa njerëz kyç. Pjesa tjetër e popullatës do të frikësohet dhe të qëndrojë në shtëpi. Përfundimisht ata do të bëhen apatikë, sepse besojnë se asgjë nuk mund të ndryshojë.
Paketa e shpëtimit të Lukashenkos, që të kujton atë që Putin e kishte projektuar për Bashar al-Assad në Siri gjashtë vjet më parë, përmbante gjithashtu elemente ekonomike. Kompanitë ruse ofruan tregje për produktet bjelloruse që ishin ndaluar nga perëndimi demokratik – për shembull, kontrabandën e cigareve bjelloruse në Bashkimin Evropian. Një pjesë e kësaj ishte e mundur sepse të dy vendet ndajnë një gjuhë. (Megjithëse afërsisht një e treta deri në gjysma e vendit flet bjellorusisht, shumica e bizneseve publike në Bjellorusi kryhen në Rusisht.) Mirëpo ky bashkëpunim i ngushtë ishte gjithashtu i mundur sepse Llukashenko dhe Putin, megjithëse nuk e pëlqejnë njëri-tjetrin, e bashkëndajnë një mënyrë të përbashkët se si e shohin botën. Të dy besojnë se mbijetesa e tyre personale është më e rëndësishme se mirëqenia e njerëzve të tyre. Të dy besojnë se ndryshimi i regjimit do të rezultonte me vdekjen, burgosjen ose internimin e tyre.
Të dy gjithashtu morën mësime nga Pranvera Arabe, si dhe nga kujtesa më e largët e vitit 1989, kur diktaturat komuniste ranë si domino: revolucionet demokratike janë ngjitëse. Nëse mund t’i vulosni ato në një vend, mund t’i parandaloni që të fillojnë në vende tjera. Demonstratat kundër korrupsionit, prodemokracisë të vitit 2014 në Ukrainë, të cilat rezultuan në përmbysjen e qeverisë së Presidentit Viktor Janukoviq, e përforcuan këtë frikë nga përhapja demokratike. Putini u tërbua nga ato protesta, jo vetëm për shkak të precedentit që krijuan. Në fund të fundit, nëse ukrainasit do të mund ta hiqnin qafe diktatorin e tyre të korruptuar, pse rusët nuk do të donin të bënin të njëjtën gjë?
Lukashenko pranoi me kënaqësi ndihmën ruse, u kthye kundër popullit të tij dhe u shndërrua nga një gjysh autokratik patriarkal – një lloj shefi kombëtar i fermave kolektive – në një tiran që kënaqet me mizorinë. I siguruar nga mbështetja e Putinit, ai filloi të hapte një terren të ri. Jo vetëm me arrestime selektive – një vit më vonë, aktivistët e të drejtave të njeriut thonë se më shumë se 800 të burgosur politikë u vunë prapa grilave – por edhe me tortura. Jo vetëm torturë, por përdhunim. Jo vetëm tortura dhe përdhunime, por rrëmbime dhe, me shumë mundësi, vrasje.
Sfidimi përqeshës i shtetit të së drejtës nga Lukashenko dhe të çdo gjëje që i ngjan mirësjelljes së përhapur përtej kufijve të tij. Në maj të vitit 2021, kontrolli i trafikut ajror bjellorus detyroi një aeroplan pasagjerësh Ryanair në pronësi irlandeze të ulej në Minsk, në mënyrë që një nga pasagjerët, Roman Protasevich, një disident i ri që jetonte në mërgim, të mund të arrestohej; ai më vonë bëri rrëfime publike në televizion që dukej se ishin të bëra në detyrimin e forcës.Në gusht, një tjetër disident tjetër i ri që jetonte në mërgim, Vitaly Shishov, u gjet i varur në një park të Kievit. Pothuajse në të njëjtën kohë, regjimi i Lukashenkos u përpoq t’i destabilizonte fqinjët e tij të BE-së duke detyruar karvanë refugjatësh përtej kufijve të tyre: Bjellorusia joshi refugjatët afganë dhe irakianë në Minsk me një ofertë vizash turistike, pastaj i shoqëroi ata në kufijtë e Lituanisë, Letonisë dhe Polonisë dhe përmes tytës së armëve i detyroi të kalonin në mënyrë ilegale.
Lukashenko filloi të vepronte, me fjalë të tjera, sikur të ishte i paprekshëm, si brenda dhe jashtë vendit. Ai filloi ti shkelte jo vetëm ligjet dhe zakonet e vendit të tij, por edhe ligjet dhe zakonet e vendeve të tjera dhe të komunitetit ndërkombëtar – ligjet në lidhje me kontrollin e trafikut ajror, vrasjet, kufijtë. Mërgimtarët ikën jashtë vendit; Ekipi i Tsikhanouskaya u përpoq të rezervonte dhoma hoteli ose Airbnbs në Vilnius, për të gjetur mjete mbështetjeje, për të mësuar gjuhë të reja. Vetë Tsikhanouskaya duhej të bënte një tjetër tranzicion, edhe më të vështirë – nga një kandidat i zgjedhur nga njerëzit tek një diplomat i sofistikuar. Këtë herë mospërvoja e saj fillimisht funksionoi kundër saj. Në fillim, ajo mendoi se nëse mund të fliste vetëm me Angela Merkelin ose Emmanuel Macron, njëri prej tyre mund ta rregullonte problemin. “Isha i sigurt se ata janë aq të fuqishëm sa mund të thërrasin Lukashenkon dhe të thonë: “Stop! Si ke guxim ta bësh një gjë të tillë?” – më tha ajo. Megjithatë, ata nuk e bënë këtë dot.
Kështu që ajo u përpoq të fliste siç bënin liderët e huaj, të fliste me një gjuhë të sofistikuar politike. As kjo nuk funksionoi. Përvoja ishte demoralizuese: “Është shumë e vështirë ndonjëherë të flasësh për njerëzit e tu, për vuajtjet e tyre dhe të shohësh boshllëkun në sytë e atyre me të cilët po flisni.” Ajo filloi të përdorte anglishten e thjeshtë që kishte mësuar në shkollë, për të përcjellë mesazhe të thjeshta. “Fillova të tregoja histori që do të preknin zemrat e tyre. U përpoqa t’i bëja ata ta ndjenin pak dhimbjen që ndiejnë bjellorusët. Tani ajo i thotë kujtdo që do të dëgjojë saktësisht se çfarë më tha mua: Unë jam një person i zakonshëm, një amvise, nënë e dy fëmijëve dhe jam në politikë sepse njerëzit e tjerë të thjeshtë rrihen lakuriq në qelitë e burgut. Ajo çfarë dëshiron janë sankksionet, uniteti demokratik, presioni ndaj regjimit – çdo gjë që do ta rrisë koston për Lukashenkon për të qëndruar në pushtet, për Rusinë që ta mbajë atë në pushtet. Çdo gjë që mund t’i shtyjë elitat e biznesit dhe të sigurisë në Bjellorusi ta braktisin atë. Çdo gjë që mund të bindë Kinën dhe Iranin të mbajnë atë jashtë.
Për befasinë e saj, Tsikhanouskaya u bë, për herë të dytë, një sukses në arrati. Ajo i la përshtypje të mirë Merkelit dhe Makronit si dhe diplomatëve të shumë vendeve tjera. Në muajin korrik, ajo u takua me Presidentin Joe Biden, i cili më pas i zgjeroi sanksionet amerikane ndaj Bjellorusisë për t’i përfshirë kompanitë kryesore në disa industri (duhani, ndërtimi) dhe udhëheqësit e tyre. BE-ja kishte ndaluar tashmë një sërë njerëzish, kompanish dhe teknologjish nga Bjellorusia; pas rrëmbimit të avionit të kompanisë Ryanair, BE-ja dhe Britania e Madhe e ndaluan gjithashtu linjën ajrore kombëtare bjelloruse. Ajo që dikur ishte një tregti në lulëzim midis Bjellorusisë dhe Evropës është reduktuar dukshëm. Tsikhanouskaya frymëzon njerëzit të bëjnë sakrifica. Ministri i Jashtëm i Lituanisë, Gabrielius Landsbergis, më tha se vendi i tij ishte krenar që ishte nikoqir i saj, edhe nëse kjo do të nënkuptonte telashe përgjatë kufirit. “Nëse ne nuk jemi të lirë të ftojmë njerëz të tjerë të lirë në vendin tonë sepse nuk ndihet disi i sigurt, atëherë pyetja që duhet bërë është: a mund ta konsiderojmë edhe ne veten të lirë?”
Tsikhanouskaya ka fituar shumë mbështetës dhe admirues të tjerë. Ajo nuk ka vetëm aktivistë të rinj të talentuar në Vilnius, por edhe kolegë në Poloni dhe Ukrainë. Ajo promovon vlera që bashkojnë miliona bashkatdhetarë të saj, duke përfshirë pensionistët si Nina Bahinskaya, një stërgjyshe që është filmuar duke i bërtitur policëve dhe njerëz të zakonshëm që punojnë, të tillë si Siarhei Hardziyevich, një gazetar 50-vjeçar nga një qytet provincial, Drahichyn, i cili u dënua për “fyerje të presidentit”. Në krahun e saj ka edhe miqtë dhe të afërmit e qindra të burgosurve politikë, të cilët, ashtu sikurse bashkëshorti i saj, po paguajnë një çmim të lartë vetëm sepse duan të jetojnë në një vend me zgjedhje të lira.
Megjithatë, mbi të gjitha, Tsikhanouskaya ka në anën e saj fuqinë e kombinuar narrative të asaj që ne e quanim botë e lirë. Ajo ka gjuhën e të drejtave të njeriut, demokracisë dhe drejtësisë. Ajo ka OJQ-të dhe organizatat e të drejtave të njeriut që punojnë brenda Kombeve të Bashkuara dhe institucione të tjera ndërkombëtare për të ushtruar presion mbi regjimet autokratike. Ajo ka mbështetjen e njerëzve në mbarë botën që ende besojnë fuqishëm se politika mund të bëhet më e civilizuar, më racionale, më humane, të cilët mund të shohin tek ajo një përfaqësues autentik të kësaj kauze.
Por a do të mjaftojë krejt kjo?
Të gjithë kemi në mendjen tonë një imazh se si duket një shtet autokratik. Aty ka gjithnjë një njeri të lig. Ai kontrollon policinë. Policia kërcënon qytetarët me dhunë. Ka bashkëpunëtorë të këqij, dhe ndoshta disa disidentë të guximshëm.
Por në shekullin e 21-të, ky imazh ka pak ngjashmëri me realitetin. Në ditët e sotme, autokracitë nuk drejtohen nga një djalë i keq, por nga rrjete të sofistikuara të përbëra nga struktura financiare kleptokratike, shërbime sigurie (ushtarakë, polici, grupe paraushtarake, mbikëqyrje) dhe propagandues profesionistë. Anëtarët e këtyre rrjeteve janë të lidhur jo vetëm brenda një vendi të caktuar, por midis shumë vendeve. Kompanitë e korruptuara e të kontrolluara nga shteti në një diktaturë bëjnë biznes me kompani të korruptuara të kontrolluara nga shteti në një tjetër. Policia në një vend mund të armatosë, pajisë dhe trajnojë policinë në një vend tjetër. Propagandistët ndajnë burimet – grupet online që promovojnë propagandën e një diktatori mund të përdoren gjithashtu për të promovuar propagandën e një tjetri duke përçuar në shtëpi të njëjtat porosi për dobësinë e demokracisë dhe të keqen që ngërthen në vete Amerika.
Kjo nuk do të thotë se ka një dhomë supersekrete ku takohen djemtë e këqij, si në një film të James Bond. As aleanca e re autokratike nuk ka një ideologji unifikuese. Midis autokratëve modernë ka njerëz që e quajnë veten komunistë, nacionalistë dhe teokratë. Asnjë vend nuk e kryeson këtë grup. Uashingtonit i pëlqen të flasë për ndikimin kinez, por ajo që me të vërtetë i lidh anëtarët e këtij klubi është dëshira e përbashkët për të ruajtur dhe rritur fuqinë dhe pasurinë e tyre personale. Ndryshe nga aleancat ushtarake ose politike të kohërave dhe vendeve të tjera, anëtarët e këtij grupi nuk funksionojnë si një bllok, por më tepër si një grumbullim kompanish që ndryshe njihet edhe si Autocracy Inc (Ndërmarrje Autokratike). Lidhjet e tyre janë të çimentuara jo nga idealet, por nga marrëveshjet – marrëveshjet e krijuara për të larguar avantazhin nga bojkotet ekonomike perëndimore, ose për t’i bërë ata personalisht të pasur – kjo është arsyeja pse ata mund të veprojnë në vija gjeografike dhe historike.
Kështu, në teori, Bjellorusia është një person non grata – avionët bjellorusë nuk mund të aterrojnë në Evropë, shumë mallra bjelloruse nuk mund të shiten në SHBA, brutaliteti tronditës i Bjellorusisë është kritikuar nga shumë institucione ndërkombëtare. Por në praktikë, vendi mbetet një anëtar i respektuar i Autocracy Inc.. Pavarësisht shkeljes flagrante të normave ndërkombëtare nga Lukashenko, pavarësisht se ai arriti përtej kufijve për t’i thyer ligjet, Bjellorusia mbetet vendi i një prej projekteve më të mëdha të zhvillimit të Kinës jashtë shtetit. Irani ka zgjeruar marrëdhëniet e tij me Bjellorusinë gjatë vitit të kaluar. Zyrtarët kubanë kanë shprehur solidaritetin e tyre me Llukashenkon në OKB, duke bërë thirrje për t’i dhënë fund “ndërhyrjes së huaj” në çështjet e vendit.
Teorikisht, edhe Venezuela është një person non grata në arenën ndërkombëtare. Që nga viti 2008, SHBA ka shtuar vazhdimisht më shumë venezuelas në listat e sanksioneve personale; Që nga viti 2019, qytetarëve dhe kompanive amerikane u është ndaluar të bëjnë ndonjë biznes atje. Kanadaja, BE-ja dhe shumë nga fqinjët amerikano-jugorë të Venezuelës mbajnë sanksione ndaj vendit. E megjithatë regjimi i Nicolás Maduro merr kredi, si dhe investime në naftë nga Rusia dhe Kina. Turqia lehtëson tregtinë e paligjshme të arit në Venezuelë. Kuba ka ofruar prej kohësh këshilltarë sigurie, si dhe teknologji sigurie, për qeveritarët e këtij shteti. Tregtia ndërkombëtare e narkotikëve i mban anëtarët individualë të regjimit të pajisur mirë me këpucë dhe çanta stili. Leopoldo López, një yll i dikurshëm i opozitës që tani jeton në mërgim në Spanjë, ka vërejtur se megjithëse kundërshtarët e Maduros kanë marrë një ndihmë të huaj, ajo “nuk është asgjë e krahasueshme me atë që ka marrë Maduro”.
Ashtu sikurse opozita bjelloruse, opozita venezueliane ka liderë karizmatikë dhe aktivistë të përkushtuar, të cilët i kanë bindur miliona njerëz të dalin në rrugë dhe të protestojnë. Nëse armiku i tyre i vetëm do të ishte regjimi i korruptuar dhe i falimentuar i Venezuelës, ata mund të fitonin. Por Lopez dhe shokët e tij disidentë në fakt po luftojnë autokratë të shumtë, në shumë vende. Ashtu sikurse shumë njerëz të tjerë të zakonshëm të shtyrë në politikë nga përvoja e padrejtësisë – sikurse Sviatlana dhe Siarhei Tsikhanouski në Bjellorusi, sikurse udhëheqësit e lëvizjes së jashtëzakonshme të protestës në Hong Kong, sikurse kubanezët dhe iranianët dhe birmanezët që luftojnë për demokraci në vendet e tyre – ata po luftojnë kundër njerëzve që kontrollojnë kompanitë shtetërore dhe mund të marrin vendime investimi me vlerë miliarda dollarë për arsye thjesht politike. Ata po luftojnë kundër njerëzve që mund të blejnë teknologji të sofistikuara vëzhgimi nga Kina ose qizme nga Shën Petersburgu. Mbi të gjitha, ata po luftojnë kundër njerëzve që janë ngulitur në ndjenjat dhe opinionet e bashkatdhetarëve të tyre, si dhe ndjenjat dhe opinionet e të gjithë të tjerëve. Sepse Autocracy Inc. u jep anëtarëve të saj jo vetëm para dhe siguri, por edhe diçka më pak të prekshme dhe megjithatë po aq të rëndësishme: mosndëshkimin.
Udhëheqësit e Bashkimit Sovjetik, autokracia më e fuqishme në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të, kujdeseshin shumë për mënyrën se si ata perceptoheshin në mbarë botën. Ata promovuan fuqishëm superioritetin e sistemit të tyre politik dhe kundërshtuan atë kur ky superioritet kritikohej. Kur lideri sovjetik Nikita Hrushovi goditi tavolinën me këpucët e tij në një takim të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së në vitin 1960, kjo ndodhi për shkak se një delegat filipinas kishte shprehur simpatinë për “popujt e Evropës Lindore dhe gjetkë, të cilët janë privuar nga ushtrimi i lirë i civilizimit të tyre dhe të drejtat politike”.
Sot, anëtarëve më brutalë të Autocracy Inc. nuk u intereson shumë nëse vendet e tyre kritikohen ose nga kush kritikohen. Udhëheqësit e Mianmarit nuk kanë vërtet ndonjë ideologji përtej nacionalizmit, vetëpasurimit dhe dëshirës për të mbetur në pushtet. Udhëheqësit besimtarë të Iranit i zhvlerësojnë pikëpamjet e jobesimtarëve perëndimorë. Liderët e Kubës dhe Venezuelës i hedhin poshtë deklaratat e të huajve me arsyetimin se ata janë “imperialistë.” Udhëheqësit e Kinës kanë kaluar një dekadë duke kundërshtuar gjuhën e të drejtave të njeriut të përdorur prej kohësh nga institucionet ndërkombëtare, duke bindur me sukses shumë njerëz në mbarë botën se këto koncepte “perëndimore” nuk janë të implementueshme për ta. Rusia ka shkuar përtej thjesht injorimit të kritikave të huaja në përqeshjen e plotë të saj. Pasi disidenti rus Alexei Navalny u arrestua në fillim të këtij viti, Amnesty International e përcaktoi atë “i burgosuri i ndërgjegjes”, një term i nderuar që organizata e të drejtave të njeriut e ka përdorur që nga vitet 1960. Trollët rusë të mediave sociale (Në zhargonin e internetit, një troll nënkupton një person që poston mesazhe nxitëse, të pasinqerta, digresive, të jashtme ose jashtë temës në një komunitet online) filluan menjëherë një fushatë të krijuar për të tërhequr vëmendjen e Amnesty International ndaj deklaratave 15-vjeçare të Navalny që dukej se thyenin rregullat e grupit për gjuhën fyese. Amnesty ra në kurth dhe e largoi titullin. Më pas, kur zyrtarët e Amnesty International kuptuan se ishin manipuluar nga trollët, ata e rivendosën atë. Media shtetërore ruse u përqesh në mënyrë tallëse. Nuk ishte një moment i mirë për lëvizjet për të drejtat e njeriut.
Indiferentë ndaj kritikave ndërkombëtare, autokratët modernë po përdorin taktika agresive për të zmbrapsur protestat masive dhe pakënaqësitë e përhapura. Putini nuk kishte siklet të organizonte “zgjedhje” në fillim të këtij viti, në të cilat rreth 9 milionë njerëzve iu ndalua kandidimi, partia proqeveritare mori pesë herë më shumë mbulim televiziv se të gjitha partitë e tjera së bashku, videot televizive të zyrtarëve që vidhnin vota u qarkulluan në internet dhe numërimi i votave u ndryshua në mënyrë misterioze. Junta birmaneze nuk ndjehet aspak e turpëruar se ka vrarë qindra protestues, duke përfshirë adoleshentë të rinj, në rrugët e kryeqytetit, Yangon. Qeveria kineze mburret për shkatërrimin e saj të lëvizjes së demokracisë popullore në Hong Kong.
Kjo lloj përbuzjeje mund të kalojë në atë që aktivisti ndërkombëtar i demokracisë, Srdja Popoviq, e quan “modeli Maduro” i qeverisjes, që mund të jetë ajo për të cilën Llukashenko po përgatitet në Bjellorusi. Autokratët që e miratojnë atë janë “të gatshëm të paguajnë çmimin për t’u bërë një vend totalisht i dështuar, për ta parë vendin e tyre terksa hyn në kategorinë e shteteve të dështuara”, duke pranuar kolapsin ekonomik, izolimin dhe varfërinë masive nëse kjo është ajo që duhet bërë për të mbetur në pushtet. Asadi ka aplikuar modelin Maduro në Siri. Dhe duket se është ajo që lidershipi taleban e kishte në mendje këtë verë kur ata e pushtuan Kabulin dhe filluan menjëherë me arrestimin dhe vrasjen e zyrtarëve dhe civilëve afganë. Pritej kolapsi financiar, por atyre aq iu bënte. Siç tha për Financial Times një zyrtar perëndimor që punon në rajon, “Ata supozojnë se çdo para që perëndimi nuk u jep atyre do të zëvendësohet nga Kina, Pakistani, Rusia dhe Arabia Saudite”. Dhe nëse paratë nuk vijnë, atëherë çfarë tutje? Qëllimi i tyre nuk është një Afganistan i lulëzuar dhe i begatë, por një Afganistan ku ata janë në krye.
Miratimi i gjerë i modelit Maduro ndihmon në shpjegimin se pse deklaratat perëndimore në kohën e rënies së Kabulit dukeshin kaq patetike. Shefi i politikës së jashtme të BE-së shprehu “shqetësim të thellë në lidhje me raportet e shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut” dhe bëri thirrje për “negociata kuptimplota të bazuara në demokracinë, sundimin e ligjit dhe rregullin kushtetues” – sikur talebanët të ishin të interesuar për ndonjë prej tyre. Pavarësisht nëse ishte “shqetësim i thellë”, “shqetësim i sinqertë” ose “shqetësim i skajshëm”, nëse ishte shprehur në emër të Evropës apo Selisë së Shenjtë, asgjë nuk kishte rëndësi: Deklarata të tilla nuk do të thonë asgjë për talebanët, shërbimet kubane të sigurisë, ose FSB ruse. Qëllimet e tyre janë paraja dhe fuqia personale. Ata nuk shqetësohen – thellësisht, sinqerisht, skajshmërisht ose ndryshe – për lumturinë ose mirëqenien e bashkëqytetarëve të tyre, e lëre më për pikëpamjet e dikujt tjetër.
Si e kanë arritur autokratët modernë një pandëshkueshmëri të tillë? Pjesërisht duke bindur kaq shumë njerëz të tjerë në kaq shumë vende të tjera që të jenë pjesë e lojës së tyre. Disa nga ata njerëz, dhe disa nga ato vende, mund t’ju befasojnë.
Nëse storiet e treguara nga disidentët e rinj në Vilnius ju inatosin, storiet e treguara nga ujgurët e Stambollit do t’i ndjekin ëndrrat tuaja.
Disa muaj më parë, në një banesë të nxehtë dhe me mungesë ajëri mbi një dyqan veshjesh, takova Kalbinur Tursun. Ajo ishte e veshur me një fustan jeshil të errët me mëngë të zhveshura. Fytyra e saj, e përshtatur nga një shami e shtërnguar fort, i ngjante asaj të një shenjtori në një triptik mesjetar. Vajza e saj e vogël, me dollakë Mickey Mouse, luante me një tablet elektronik ndërkohë qe ne flisnim.
Tursun është një ujgure, anëtare e pakicës kineze kryesisht myslimane, e lindur në territorin që kinezët e quajnë Xinjiang dhe që shumë ujgurë e njohin si Turkistani Lindor. Tursun kishte gjashtë fëmijë – shumë fëmijë për një vend ku ka rregulla strikte që e kufizojnë lindshmërinë. Gjithashtu, ajo donte t’i rriste ata si muslimanë; ky ishte gjithashtu një problem në Kinë. Kur ajo mbeti përsëri shtatzënë, ajo kishte frikë se mos ngacmohej nga policia, siç ngacmohen shpesh gratë me më shumë se dy fëmijë. Ajo dhe burri i saj vendosën të shpërnguleshin në Turqi. Ata morën pasaporta për veten dhe për fëmijën e tyre më të vogël, por iu tha se pasaportat për fëmijët e tjerë do të marrin më shumë kohë. Për shkak të shtatzënisë së saj, që të tre u vendosën në Stamboll; pasi ajo dhe vajza e saj u vendosën, burri i saj u kthye tek pjesa tjetër të familjes. Më pas i njëjti u zhduk.
Kjo kishte ndodhur pesë vjet më parë. Që nga atëherë, Tursun nuk ka folur më me të shoqin. Në korrik të vitit 2017, ajo foli me motrën e saj, e cila i premtoi se do të kujdesej për fëmijët e saj të mbetur larg saj. Më pas ato humbën kontakt me njëra-tjetrën. Një vit pas kësaj, Tursun hasi në një video të shpërndarë në ëhatsApp. E shkrepur në atë që dukej të ishte një jetimore kineze, ajo tregonte fëmijë ujgurë, koka të rruar dhe të gjithë të veshur njësoj, duke mësuar të flisnin kinezisht. Një nga fëmijët në atë video ishte vajza e saj e quajtur Ajshe.
Tursun ma tregoi videon ku shihej vajza e saj. Ajo më tregoi gjithashtu një foto të burrit të saj duke qëndruar në një xhami të Stambollit. Ajo nuk mund të flasë as me njërin prej tyre, as me ndonjë nga fëmijët e tjerë të saj në Kinë. Nuk ka asnjë mënyrë për të ditur se çfarë po mendojnë. Ata mund të mos jenë në dijeni se ajo i ka kërkuar. Ata mund të besojnë se ajo i ka braktisur me qëllim. Ata mund të kenë harruar që ajo ekziston. Ndërkohë koha po ikën. Fëmija me dollakë Mickey Mouse, e cila këndonte me vetvete ndërsa ne bisedonim, është e lindur në Turqi. Asnjëherë nuk e ka takuar babanë e saj, apo vëllezërit dhe motrat e saj në Kinë. Por ajo e di se diçka nuk po shkon si duhet; kur Tursun heshti për një çast, e pushtuar nga emocionet, vajza la tabletin dhe i hodhi krahët në qafën e nënës së saj.
Edhe pse tingëllon e rëndë për t’u përjetuar, historia e Tursun nuk është unike, nuk është e vetmja e këtij lloji. Përkthyesi i bisedës sime me Tursunin ishte Nursiman Abdureshid. Ajo është gjithashtu një ujgure, gjithashtu nga Xinjiang, gjithashtu e martuar, gjithashtu me një vajzë, gjithashtu tani jeton në Stamboll. Abdureshid erdhi në Turqi si studente, e bindur se ajo kishte mbështetjen e shtetit kinez. E diplomuar në Universitetin e Financave dhe Ekonomisë në Shangai, ajo kishte studiuar administrim biznesi, kishte mësuar shkëlqyeshëm turqisht dhe anglisht, kishte bërë miq etnikë kinezë. Asnjëherë nuk e kishte menduar veten si rebele apo disidente. Pse do ta mendonte një gjë të tillë? Ajo ishte një histori suksesi kinez.
Ndarja e Abdureshidit me jetën e saj të vjetër erdhi në qershor të vitit 2017, kur, pas një bisede të zakonshme me familjen e saj në Kinë, ata nuk iu përgjigjën telefonatave të saj. Ajo dërgoi një porosi dhe nuk mori asnjë përgjigje. Kaluan javë. Pas shumë muajsh, ajo kontaktoi konsullatën në Stamboll – i kërkoi një shoku turk që ta bënte një telefonatë për të – dhe zyrtarët atje më në fund i thanë të vërtetën: babai, nëna dhe vëllai i saj më i vogël ishin në kampe burgu, secili për “përgatitje për të kryer terrorist aktivitete”.
Një akuzë e ngjashme u bë edhe ndaj Jevlan Shirmemet, një tjetër student ujgur në Stamboll. Ashtu sikurse Abdureshidi, ai e kuptoi se diçka nuk ishte në rregull kur nëna e tij dhe të afërmit e tjerë nuk iu përgjigjën mesazheve që u kishte dërguar. Pastaj ata e bllokuan atë në ëeChat, aplikacionin kinez të mesazheve. Gati dy vjet më vonë, ai mësoi se ata ishin në kampe burgu. Diplomatët kinezë e akuzuan atë se kishte kontakte “anti-kineze” edhe në Egjipt. Shirmemet u tha atyre se nuk kishte qenë kurrë në Egjipt. Dëshmoje një gjë të tillë, ishte përgjigjia e tyre, pastaj shtuan: Bashkëpunoni me ne, na tregoni kush janë miqtë tuaj, listoni secilin vend ku keni qenë ndonjëherë, bëhuni informator. Ai refuzoi dhe – megjithëse nuk ishte i prirur me temperament për të qenë gjithashtu një disident – përkundrazi, vendosi ta ngrisë zërin e tij në mediat sociale. “Unë kisha heshtur, por heshtja ime nuk e mbrojti familjen time,” më tha ai.
Turqia është shtëpia e rreth 50,000 ujgurëve të mërguar dhe ka dhjetëra, qindra, ndoshta mijëra histori të tilla atje. İlyas Doğan, avokat turk që ka përfaqësuar disa nga ujgurët, më tha se deri në vitin 2017, shumë pak prej tyre ishin aktivë politikisht. Por pasi miqtë dhe të afërmit filluan të zhdukeshin në “kampet e riedukimit” – kampet e përqendrimit, në fakt – të ngritura nga shteti kinez, situata ndryshoi.
Tursun dhe një grup grash të tjera që i kishin humbur fëmijët organizuan një marsh proteste nga Stambolli në Ankara, një distancë prej më shumë se 430 kilometrash, dhe më pas u ndalën përballë një ndërtese të OKB-së, duke kërkuar që zëri i tyre të dëgjohej. Abdureshid foli në konferencën e një prej partive opozitare turke. “Unë nuk e kam dëgjuar zërin e nënës sime për katër vjet,” i tha ajo audiencës. Një video e fjalimit u bë virale; kur hëngrëm drekën në një restorant në një lagje ujgure, një kamerier e njohu dhe e falënderoi atë.
Në një epokë tjetër – në një botë me një konfigurim gjeopolitik të ndryshëm, në një kohë kur gjuha e të drejtave të njeriut nuk ishte dëmtuar aq gjerësisht – këta disidentë do të kishin shumë simpati zyrtare në Turqi, një komb që është i lidhur në mënyrë të veçantë me komunitetin ujgur me gjak, fe, etni dhe gjuhë. Në vitin 2009, edhe para se të hapeshin kampet e përqendrimit, Recep Tayyip Erdoğan, i cili në atë kohë ishte kryeministër turk, e quajti represionin kinez ndaj ujgurëve një “gjenocid“. Në vitin 2012, ai solli me vete biznesmenë në Xinjiang dhe premtoi se do të investonte në bizneset ujgure atje. Ai e bëri këtë sepse ishte popullor. Deri në atë shkallë sa turqit e zakonshëm e dinë se çfarë po ndodh me kushërinjtë e tyre ujgurë, ata simpatizojnë me ta.
Megjithatë, që nga atëherë, Erdogan – i cili u bë president në vitin 2014 – është kthyer vetë kundër sundimit të ligjit, mediave të pavarura dhe gjykatave të pavarura në vend. Ndërkohë që është bërë haptazi armiqësor ndaj ish-aleatëve evropianë dhe të NATO-s, dhe ndërkohë që ka arrestuar dhe burgosur disidentët e tij, interesi i Erdoganit për miqësinë, investimet dhe teknologjinë kineze është rritur, së bashku me gatishmërinë e tij për t’i bërë jehonë propagandës kineze. Në 100-vjetorin e Partisë Komuniste Kineze, gazeta kryesore e partisë së tij botoi një artikull të gjatë e solemn – i cili në fakt ishte një përmbajtje e sponsorizuar – nën titullin “100 vjet histori e lavdishme e Partisë Komuniste Kineze dhe sekretet e suksesit të saj”. Krahas këtyre ndryshimeve, politika e qeverisë ndaj ujgurëve ka ndryshuar gjithashtu.
Në vitet e fundit, qeveria turke ka mbikqyrur dhe arrestuar ujgurë me akuza false për terrorizëm dhe ka dëbuar disa, duke përfshirë katër të cilët u dërguan në Taxhikistan dhe më pas u dorëzuan menjëherë në Kinë në vitin 2019. Në Stamboll, takova një ujgur – ai preferoi të qëndronte anonim-i cili kishte kaluar kohë në një qendër paraburgimi turk, së bashku me disa nga familja e tij, pas akuzave të falsifikuara për”terrorizëm”. Prania e forcave pro-kineze në mediat, politikën dhe biznesin turk është në rritje, dhe së fundmi ata janë të prirur t’i nënçmojnë ujgurët. Çuditërisht, fjalimi i Abdureshidit u shkëput nga transmetimi televiziv publik i konferencës opozitë-parti ku ajo mori pjesë. Pasi filloi të qarkullonte në rrjetet sociale, ajo u sulmua publikisht nga një politikan turk, Doğu Perinçek, një ish-maoist, pro-kinez, antiperëndimor dhe individ me mjaft ndikim. Kur Perinçek e përshkroi atë si një “terroriste” në televizion, pasoi një valë sulmesh në internet.
Atmosfera u përkeqësua në fund të vitit 2020, kur një dërgesë e vonuar kineze e vaksinave kundër COVID-19 përkoi me presionin e Pekinit ndaj Turqisë për të nënshkruar një traktat ekstradimi që do ta bënte edhe më të lehtë deportimin e ujgurëve. Kur partitë opozitare e kundërshtuan, si qeveria turke ashtu edhe ajo kineze mohuan që dorëzimi i dërgesës së vaksinës ishte në ndonjë mënyrë e kushtëzuar me deportimin e ujgurëve, mirëpo vetë koha se kur ndohi kjo mbetet e dyshimtë. Disa ujgurë në Stamboll më thanë se elementë të korruptuar në policinë turke tashmë punojnë drejtpërdrejt me kinezët. Ata nuk kanë prova dhe Doğani, avokati turk, më tha se dyshon për këtë; prapëseprapë, ai mendon se, pavarësisht nga të gjitha lidhjet e vjetra kulturore, qeveria turke mund të mos qajë kokën nëse ujgurët do të ndalonin së protestuari ose do të zhvendoseshin në heshtje diku tjetër.
Për momentin, ujgurët në Turqi janë ende të mbrojtur nga ajo që ka mbetur nga demokracia atje: partitë opozitare, disa nga mediat, opinioni publik. Një qeveri që përballet me zgjedhje demokratike, qoftë edhe të manipuluara, duhet t’i ketë ende parasysh këto gjëra. Në vendet ku opozita, media dhe opinioni publik kanë më pak rëndësi, ekuilibri është i ndryshëm. Ju mund ta vëreni këtë edhe në vendet muslimane, të cilat mund të pritet të kundërshtojnë shtypjen e muslimanëve të tjerë. Kryeministri pakistanez Imran Khan ka deklaruar shumë qartë se “ne e pranojmë verzionin kinez” të mosmarrëveshjes kinezo-ujgure. Sauditët, Emiratet dhe Egjiptianët dyshohet se kanë arrestuar, ndaluar dhe dëbuar ujgurë pa shumë diskutime. Jo rastësisht, të gjitha këto janë vende që kërkojnë marrëdhënie të mira ekonomike me Kinën dhe që kanë blerë teknologji kineze të mbikëqyrjes. Për autokratët dhe autokratë të mundshëm anembanë botës, kinezët ofrojnë një paketë që duket diçka si kjo: Pranoni ta ndiqni kursin kinez mbi Hong Kongun, Tibetin, Ujgurët dhe të drejtat e njeriut më gjerësisht. Bleni pajisje vëzhgimi kineze. Pranoni investime masive kineze (mundësisht në kompani që ju personalisht i kontrolloni, ose që të paktën ju paguajnë ryshfete). Pastaj uluni dhe pushoni, duke e ditur se sado i keq të bëhet imazhi juaj në sytë e komunitetit ndërkombëtar të të drejtave të njeriut, ju dhe miqtë tuaj do të mbeteni në pushtet.
Dhe sa të ndryshëm jemi ne? Ne amerikanët? Ne europianët? A jemi kaq të sigurt që institucionet tona, partitë tona politike, mediat tona nuk mund të manipulohen kurrë në të njëjtën mënyrë? Në pranverën e vitit 2016, ndihmova në publikimin e një raporti mbi përdorimin rus të dezinformatave në Evropën Qendrore dhe Lindore – përpjekjet tashmë të njohura ruse për t’i manipuluar bisedat politike në vende të tjera duke përdorur media sociale, faqe të rreme interneti, financime për partitë ekstremiste, komunikime private të hakuara, dhe me shume. Kolegu im Edëard Lucas, një bashkëpunëtor i lartë në Qendrën për Analizën e Politikave Evropiane, dhe unë e dërguam atë në Capitol Hill, në Departamentin e Shtetit dhe tek secili në Uashington që do të donte ta dëgjonte. Përgjigja ishte interesi i sjellshëm, asgjë më shumë. Na vjen shumë keq që Sllovakia dhe Sllovenia kanë këto probleme, por diçka e tillë nuk mund të ndodhë këtu.
Disa muaj më vonë, diçka e tillë ndodhi këtu. Trollët rusë që vepronin nga Shën Petersburgu u përpoqën ta ndryshonin rezultatin e zgjedhjeve amerikane në të njëjtën mënyrë që kishin bërë në Evropën Qendrore, duke përdorur faqe të rreme në Facebook (nganjëherë duke imituar grupe kundër imigracionit, nganjëherë duke imituar aktivistët me ngjyrë), llogari të rreme në Tëitter, dhe përpjekjet për të depërtuar në grupe si Shoqata Kombëtare e Armëve (National Rifle Association), si dhe armatosje e materialeve të hakuara nga Komiteti Kombëtar Demokratik (Democratic National Committee). Disa amerikanë e mirëpritën në mënyrë aktive këtë ndërhyrje dhe madje u përpoqën të përfitonin nga ajo për të cilën ata imagjinonin se mund të ishin aftësitë teknike më të gjera ruse. “Nëse kjo është ajo që po thua, atëherëdo ta doja këtë,” i shkroi Donald Trump Jr. një ndërmjetësi për një avokat rus, i cili besonte se kishte qasje në informacione të dëmshme për Hillary Clinton. Në vitin 2008, Trump Jr. kishte thënë në një konferencë biznesi se “rusët përbëjnë një seksion tërthor joproporcional të shumë prej aseteve tona” dhe në vitin 2016, investimi afatgjatë i Rusisë në perandorinë e biznesit Trump dha rezultat. Në familjen Trump, Kremlini kishte diçka më të mirë se spiunët: aleatë cinikë dhe nihilistë, afatgjatë, përplot me borxhe.
Pavarësisht debatit të ashpër kombëtar mbi ndërhyrjen ruse në zgjedhje, ne nuk duket se kemi mësuar shumë prej tij, nëse mendimi ynë për operacionet e ndikimit kinez është ndonjë indikator. Fronti i Bashkuar (The United Front) është projekti i ndikimit të Partisë Komuniste Kineze, më delikat dhe më strategjik se versioni rus, i krijuar jo për ta përmbysur politikën demokratike, por për ta formësuar natyrën e bisedave për Kinën në mbarë botën. Mes përpjekjeve tjera, Fronti i Bashkuar krijon programe arsimore dhe shkëmbimi, përpiqet të formësojë atmosferën brenda komuniteteve kineze të mërgimit dhe gjykon këdo që dëshiron të jetë një zëdhënës de facto i Kinës. Por në vitin 2019, kur Peter Mattis, ekspert për Kinën dhe promovues i demokracisë, u përpoq ta diskutonte programin e Frontit të Bashkuar me një analist të CIA-s, ai mori të njëjtin lloj përgjigjie të cilën unë dhe Lucas e kishim dëgjuar disa vite më parë. “Kjo nuk është Australia,” i tha atij analisti i CIA-s, sipas dëshmisë që Mattis i dha Kongresit, duke iu referuar një sërë skandalesh që përfshinin biznesmenë kinezë dhe kinezo-australianë që dyshohet se përpiqeshin të blinin ndikim politik në Canbera. Na vjen shumë keq që Australia po përballet me këto probleme, por një gjë e tillë nuk mund të ndodhë edhe këtu.
Nuk mundet, apo? Debatet kanë përfshirë tashmë shumë nga institutet Konfuci të financuara nga Kina e të ngritura në universitetet amerikane, disa prej të cilëve, nën maskën e ofrimit të kurseve beninje të gjuhës kineze dhe kaligrafisë, u përfshinë në përpjekjet për ta formësuar debatin akademik në favor të Kinës. ndërmarrje klasike e Frontit të Bashkuar. Ndikimi i madh i shtetit kinez ka arritur edhe tek disidentët kinezë në SHBA. Zyrat e Uashingtonit, DC dhe Maryland të Fondacionit Wei Jingsheng, një grup i quajtur sipas një prej aktivistëve më të famshëm të demokracisë në Kinë, janë thyer më shumë se dhjetëra herë në dy dekadat e fundit. Ciping Huang, drejtori ekzekutiv i fondacionit, më tha se kompjuterët e vjetër janë zhdukur, linjat telefonike janë prerë dhe posta është hedhur në tualet. Objektivi kryesor duket të jetë që të njoftohen aktivistët se dikush ishte aty. Aktivistët e demokracisë kineze që jetojnë në SHBA, sikurse ujgurët në Stamboll, janë vizituar nga agjentë kinezë, të cilët përpiqen t’i bindin ose t’i shantazhojnë të kthehen në shtëpi. Megjithatë, disa të tjerë kanë pësuar aksidente të çuditshme automobilistike – fatkeqësitë ndodhin rregullisht ndërkohë që njerëzit janë rrugës për të marrë pjesë në një ceremoni vjetore të mbajtur në Nju Jork në përvjetorin e masakrës së Sheshit Tiananmen.
Ndikimi kinez, sikurse ndikimi autoritar më gjerësisht, mund të marrë forma edhe më delikate, duke përdorur karrota dhe jo shkopinj. Nëse i shkoni për vije linjës zyrtare, në rast se nuk i kritikoni statistikat kineze për të drejtat e njeriut, atëherë do të shfaqen mundësi për ju. Në vitin 2018, McKinsey mbajti një rivlerësim korporativ në Kashgar, vetëm disa milje larg nga një kamp internimi ujgurësh – i njëjti lloj kampi ku bashkëshortët, prindërit dhe vëllezërit e motrat e Tursunes, Shirmemet dhe Abdureshid janë burgosur. McKinsey kishte arsye të mira për të mos thënë diçka për të drejtat e njeriut në këtë rivlerësim: Sipas The Neë York Times, gjigandi këshillues në kohën e asaj ngjarjeje ka këshilluar 22 nga 100 kompanitë më të mëdha shtetërore kineze, duke përfshirë një që kishte ndihmuar në ndërtimin e ishujve artificial në Detin e Kinës Jugore që e ka alarmuar kaq shumë ushtrinë amerikane.
Por ndoshta është e padrejtë të zgjedhësh McKinseyn. Lista e korporatave të mëdha amerikane që janë kapur në rrjete të ngatërruara lidhjesh personale, financiare dhe biznesi me Kinën, Rusinë dhe autokracitë e tjera është shumë e gjatë. Gjatë zgjedhjeve ruse shumë të manipuluara rëndë dhe qëllimisht konfuze në shtator të vitit 2021, Apple dhe Google hoqën aplikacionet që ishin krijuar për t’i ndihmuar votuesit rusë të vendosnin se cilët kandidatë opozitar të zgjidhnin pasi autoritetet ruse kërcënuan se do t’i ndjekin penalisht punonjësit lokalë të kompanive. Aplikacionet ishin krijuar nga lëvizja anti-korrupsion e Alexei Navalny, lëvizja më e qëndrueshme opozitare në vend, e cila vetë nuk u lejua të merrte pjesë në fushatën zgjedhore. Navalny, i cili mbetet në burg për akuza qesharake, bëri një deklaratë përmes Tëitter-it duke i demaskuar manjatët më të famshëm të korporatave të demokracisë amerikane:
Është një gjë kur monopolistët e internetit udhëhiqen nga budallenj të lezetshëm liridashës me parime të qëndrueshme jete. Është krejtësisht ndryshe kur njerëzit në krye të tyre janë edhe frikacakë edhe lakmitarë… Duke qëndruar para ekraneve të mëdha, ata na thonë “ta bëjmë botën një vend më të mirë”, por nga brenda janë gënjeshtarë dhe hipokritë.
Lista e industrive të tjera që mund të përshkruhen në mënyrë të ngjashme si “frikacakë dhe lakmitarë” është gjithashtu shumë e gjatë, duke u shtrirë edhe në Hollyëood, muzikën pop dhe sport. Kur shpërndarësit u bënë nervozë për një reagim të mundshëm kinez ndaj një ribërjeje nga MGM e vitit 2012 të një filmi të kohës së Luftës së Ftohtë që rimodelonte pushtuesit sovjetikë si kinezë, studioja e ndryshoi filmin në mënyrë dixhitale për t’i bërë njerëzit e këqij koreano-veriorë. Në vitin 2019, komisioneri i NBA-së, Adam Silver, së bashku me një numër yjesh të basketbollit, shprehën keqardhje për Kinën pasi menaxheri i përgjithshëm i Houston Rockets postoi në Tëitter mbështetje për demokratët e Hong Kongut. Akoma më i shëmtuar ishte Qazaq: Historia e Njeriut të Artë, një dokumentar i mrekullueshëm tetë-orësh për jetën e Nursultan Nazarbayev, sundimtarit kohëgjatë e brutal të Kazakistanit, prodhuar në vitin 2021 nga regjisori hollivudian Oliver Stone. Apo, kur mirret në konsideratë ajo se çfarë bëri reperja Nicki Minaj në vitin 2015 kur u kritikua për organizimin e një koncerti në Angola, të organizuar nga një kompani në bashkëpronësi të vajzës së diktatorit të atij vendi, José Eduardo dos Santos. Minaj postoi dy foto të saja në Instagram, në njërën shihej e veshur me flamurin e Angolës dhe në foton tjetër shihej përkrah vajzës së diktatorit, me mbishkrimin e këtyre fjalëve të pavdekshme: “Oh, ska gjë… ajo është vetëm gruaja e 8-të më e pasur në botë. (Të paktën kështu më tha dikush para se ta shkrepnim këtë foto) Lol. Po!!!!! GIRL POWER!!!!! Kjo më motivon shumë!!!!”
Nëse autokratët dhe kleptokratët nuk kanë turp, pse duhet të kenë të famshmit amerikanë që përfitojnë nga zemërgjerësia e tyre? Pse duhet fansat e tyre? Pse duhet sponsorët e tyre?
Nëse shekulli i 20-të ishte historia e një lufte të ngadaltë, të pabarabartë, që përfundon me fitoren e demokracisë liberale mbi ideologjitë e tjera – komunizmin, fashizmin, nacionalizmin toksik – shekulli i 21-të është, deri më tani, një histori e kundërt. Freedom House, e cila ka publikuar një raport vjetor “Liria në botë” për gati 50 vjet, e quajti edicionin e tij të vitit 2021 “Demokracia nën rrethim” (Democracy Under Siege). Studiuesi i Stanfordit, Larry Diamond, e quan këtë një epokë të “regresionit demokratik”. Jo të gjithë janë po aq të zymtë—Srdja Popoviq, aktivisti serb i demokracisë, argumenton se konfrontimet midis autokratëve dhe popullatës së tyre po bëhen më të ashpra pikërisht sepse lëvizjet demokratike po bëhen më të artikuluara dhe më të organizuara. Por, pothuajse, të gjithë ata që mendojnë shumë për këtë temë pajtohen se metoda e vjetër e mjeteve diplomatike e përdorur dikur për t’i mbështetur demokratët në mbarë botën është e ndryshkur dhe e vjetëruar.
Taktikat që funksiononin më parë nuk funksionojnë më. Sigurisht, sanksionet, veçanërisht kur zbatohen me nxitim si pasojë e ndonjë zemërimi, nuk e kanë të njëjtin ndikim që kishin dikur. Ato ndonjëherë mund të duken, siç thotë Stephen Biegun, ish-zëvendës sekretari i shtetit, “një ushtrim vetëkënaqësie”, në të njëjtin nivel me “dënimet e formuluara ashpër lidhur me zgjedhjet e fundit farsë”. Kjo nuk do të thotë se ata nuk kanë fare ndikim. Por, edhepse sanksionet personale ndaj zyrtarëve të korruptuar rusë mund ta bëjnë të pamundur për disa rusë që t’i vizitojnë shtëpitë e tyre në Cap Ferrat, të themi, ose fëmijët e tyre në Shkollën Ekonomike të Londrës, ata nuk e kanë bindur Putinin ta ndalojë pushtimin e vendeve të tjera, duke ndërhyrë në politikën evropiane dhe atë amerikane, ose helmimin e disidentëve të tij. As dekadat e sanksioneve të SHBA-së nuk e kanë ndryshuar sjelljen e regjimit iranian apo regjimit të Venezuelës, pavarësisht ndikimit të tyre të padiskutueshëm ekonomik. Shumë shpesh, sanksionet lejohen të përkeqësohen me kalimin e kohës; po aq shpesh, autokracitë tani ndihmojnë njëra-tjetrën t’i tejkalojnë ato.
Amerika ende shpenzon para për projekte që lirisht mund të quhen “ndihma për demokracinë”, por ato para janë shumë të ulëta në krahasim me atë që bota autoritare është e gatshme të paraqesë. National Endoëment for Democracy, një institucion unik që ka një bord të pavarur mori 300 milionë dollarë fonde nga kongresi në vitin 2020 për t’i mbështetur organizatat qytetare, mediat joshtetërore dhe projektet arsimore në rreth 100 autokraci dhe demokraci të dobëta në mbarë botën. Transmetuesit amerikanë në gjuhë të huaj, pasi i kanë mbijetuar përpjekjes ende të pashpjegueshme të administratës Trump për t’i shkatërruar ato, vazhdojnë gjithashtu të shërbejnë si burime të pavarura informacioni në disa shoqëri të mbyllura. Por ndërkohë që Radio Evropa e Lirë/Radio Liberty shpenzon pak më shumë se 22 milionë dollarë për transmetimet në gjuhën ruse çdo vit, dhe Zëri i Amerikës pak më shumë se 8 milionë dollarë më shumë, qeveria ruse shpenzon miliarda për mediat shtetërore në gjuhën ruse të cilat shihen dhe dëgjohen në të gjithë Evropën Lindore, nga Gjermania në Moldavi e deri në Kazakistan. 33 milionë dollarët që Radio Azia e Lirë (Radio Free Asia) i shpenzon për transmetim në gjuhën birmaneze, kantoneze, kmere, koreane, lao, mandarine, tibetiane, ujgure dhe vietnameze janë të zbehta krahas miliardave që Kina shpenzon për mediat dhe komunikimet brenda kufijve të saj dhe në mbarë botën.
Përpjekjet tona janë edhe më të vogla nga sa duken, sepse mediat tradicionale janë vetëm një pjesë e mënyrës sesi autokracitë moderne e promovojnë veten e tyre. Ne nuk kemi ende një përgjigje reale për Iniciativën e Kinës “Një brez dhe një rrugë”, e cila ofron marrëveshje infrastrukturore për vendet anembanë globit, duke u mundësuar shpesh udhëheqësve vendas që t’i shpërfillin ryshfetet dhe të marrin në këmbim mbulim pozitiv të subvencionuar nga Kina. Ne nuk e kemi ekuivalentin e një Fronti të Bashkuar apo ndonjë strategjie tjetër për formimin e debatit brenda dhe rreth Kinës. Ne nuk zhvillojmë fushata ndikimi në internet brenda Rusisë. Nuk kemi një përgjigje për dezinformimin, të injektuar nga manipuluesit e internetit jashtë vendit, që qarkullojnë në Facebook brenda SHBA-së, e lëre më një plan për ta luftuar dezinformimin që qarkullon brenda autokracive.
Presidenti Biden është mirë në dijeni lidhur me këtë çekuilibër dhe thotë se dëshiron ta ringjallë aleancën demokratike dhe rolin udhëheqës të Amerikës brenda saj. Për këtë qëllim, presidentido të jetë nikoqir i një samiti në internet më 9 dhe 10 dhjetor për të “elektrizuar angazhimet dhe iniciativat” në ndihmë të tri tematikave: “mbrojtja kundër autoritarizmit, lufta kundër korrupsionit dhe promovimi i respektimit të të drejtave të njeriut”.
Kjo tingëllon bukur, por nëse kjo nuk jep sinjal për ndryshime të thella në sjelljen tonë, edhe kjo nënkupton diçka shumë pak. Në fund të fundit, “Lufta kundër korrupsionit” nuk është vetëm një çështje e politikës së jashtme. Nëse në botën demokratike ne jemi seriozë për këtë, atëherë nuk mund t’i lejojmë edhe më tutje kazakët dhe venezuelianët të blejnë prona në mënyrë anonime në Londër apo Miami, ose sundimtarët e Angolës dhe Mianmarit të fshehin para në Delaëare ose Nevada. Ne kemi nevojë, me fjalë të tjera, të bëjmë ndryshime në sistemin tonë dhe kjo mund të kërkojë tejkalimin e rezistencës së ashpër të brendshme nga grupet e biznesit që përfitojnë prej tij. Duhet t’i mbyllim parajsat fiskale, t’i zbatojmë ligjet kundër pastrimit të parave, ta ndalojmë shitjen e teknologjisë që ka të bëjë me sigurinë dhe mbikëqyrjen tek autokracitë dhe të heqim dorë nga regjimet më të egra. “Ne” këtu do të duhet ta përfshijmë Evropën, veçanërisht Britaninë e Madhe, si dhe partnerë gjetkë – dhe kjo do të kërkojë shumë diplomaci të fuqishme.
E njëjta gjë vlen edhe për luftën për të drejtat e njeriut. Deklaratat e bëra në një samit diplomatik nuk do të kenë sukses nëse politikanët, qytetarët dhe bizneset nuk veprojnë sikur këto të drejta janë të një rëndësie të madhe. Për të realizuar ndryshime reale, administrata Biden do të duhet të parashtrojë pyetje të vështira dhe të marrë vendime të mëdha. Si mund t’i detyrojmë kompanitë Apple dhe Google t’i respektojnë të drejtat e demokratëve rusë? Si mund të sigurohemi që prodhuesit perëndimorë ta kenë përjashtuar nga zinxhirët e tyre të furnizimit çdo gjë të prodhuar në një kamp përqendrimi ujgur? Kemi nevojë për një investim të madh në mediat e pavarura në mbarë botën, një strategji për t’iu ofruar njerëzve brenda autokracive, institucione të reja ndërkombëtare për t’i zëvendësuar organet e zhdukura të të drejtave të njeriut në OKB. Kemi nevojë për një mënyrë për të koordinuar reagimin e kombeve demokratike kur autokracitë kryejnë krime jashtë kufijve të tyre – qoftë ky shteti rus që vret njerëz në Berlin apo Salisbury, Angli; diktatori bjellorus duke rrëmbyer një fluturim komercial; ose operativët kinezë që ngacmojnë mërgimtarët në Uashington, D.C. Deri më tani, ne nuk kemi asnjë strategji transnacionale të krijuar për t’u përballur me këtë problem transnacional.
Kjo mungesë strategjie reflekton më shumë se vetëm neglizhencë. Fokusimi i demokracisë në politikën e jashtme amerikane ka rënë për shumë vite – me të njëjtin ritëm, ndoshta jo rastësisht, si rënia e respektit për demokracinë në vetë Amerikën. Presidenca e Trump ishte një shfaqje katërvjeçare e përbuzjes jo vetëm për procesin politik amerikan, por për aleatët demokratikë historikë të Amerikës, të cilët ai i veçoi për të abuzuar me ta. Presidenti i përshkroi liderët britanikë dhe gjermanë si “humbës” dhe kryeministrin kanadez si “të pandershëm” dhe “të dobët”, ndërkohë që u afrua me autokratët – presidentin turk, presidentin rus, familjen sunduese saudite dhe, mes tjerve, edhe me diktatorin koreano-veriorin, me të cilin ndihej më rehat dhe nuk është çudi: ai ka ndarë etikën e tyre të investimeve pa parashtruar ndonjë pyetje për shumë vite. Në vitin 2008, oligarku rus Dmitry Rybolovlev i pagoi Trumpit 95 milionë dollarë – më shumë se dyfishi i asaj që Trump kishte paguar vetëm katër vjet më parë – për një shtëpi në Palm Beach që askush tjetër nuk dukej se e donte; në vitin 2012, Trump vendosi emrin e tij në një ndërtesë në Baku, Azerbajxhan, në pronësi të një kompanie me lidhje të qarta me Korpusin e Gardës Revolucionare të Iranit. Trump ndihet krejtësisht si në shtëpinë e tij në Autocracy Inc., dhe ai përshpejtoi erozionin e rregullave dhe normave që e kanë lejuar atë të zërë rrënjë në Amerikë.
Në të njëjtën kohë, një pjesë e së majtës amerikane e ka braktisur idenë se “demokracia” është në qendër të politikës së jashtme të SHBA-së – jo nga lakmia dhe cinizmi, por nga humbja e besimit te demokracia në vend. Të bindur se historia e Amerikës është historia e gjenocidit, skllavërisë dhe e eksploatimit, ata nuk e shohin vlerën e krijimit të kauzës së përbashkët me Sviatlana Tsikhanouskayan, Nursiman Abdureshidin, apo ndonjë nga njerëzit e tjerë të zakonshëm në mbarë botën të detyruar në politikë nga përvoja e tyre e padrejtësisë së madhe. Të fokusuar në problemet e hidhura të Amerikës, ata nuk besojnë më se Amerika ka diçka tjetër për t’i ofruar pjesës tjetër të botës: Edhe pse protestuesit prodemokracisë së Hong Kongut që valëvitin flamujt amerikanë besojnë shumë nga të njëjtat gjëra që ne besojmë, kërkesat e tyre për mbështetje amerikane në vitin 2019 nuk shkaktuan një valë të rëndësishme të aktivizmit rinor në Shtetet e Bashkuara, madje as diçka e krahasueshme me lëvizjen anti-aparteid të viteve 1980.
Duke identifikuar gabimisht promovimin e demokracisë në mbarë botën me “luftërat e përhershme”, ata nuk arrijnë të kuptojnë brutalitetin e konkurrencës me krejt apo asgjë që po shpaloset tani para nesh. Natyra e urren vakumin, po ashtu edhe gjeopolitika. Nëse Amerika heq promovimin e demokracisë nga politika e saj e jashtme, nëse Amerika ndalon së interesuari për fatin e demokracive dhe lëvizjeve të tjera demokratike, atëherë autokracitë do të zënë shpejt vendin tonë si burime ndikimi, financimi dhe idesh. Nëse amerikanët, së bashku me aleatët tanë, dështojnë t’i luftojnë zakonet dhe praktikat e autokracisë jashtë vendit, ne do t’i hasim ato në shtëpintë tona; në fakt, ato tashmë janë këtu. Nëse amerikanët nuk ndihmojnë për t’i mbajtur përgjegjës regjimet vrasëse, ato regjime do ta ruajnë ndjenjën e mosndëshkimit. Ato regjime do të vazhdojnë të vjedhin, shantazhojnë, torturojnë dhe frikësojnë, brenda vendeve të tyre – edhe brenda vendit tonë po ashtu.
Ky artikull shfaqet në edicionin e printuar të dhjetorit 2021 me titullin “Autokratët po fitojnë”.
Anne Applebaum është shkrimtare, pjesë e stafit në The Atlantic, bashkëpunëtore në Institutin SNF Agora në Universitetin Johns Hopkins dhe autore e librit: “Twilight of Democracy: The Seductive Lure of Autoritarism”.
Linku: https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2021/12/the-autocrats-are-winning/620526/
