Franjo Tudjman mirëpritet nga Jacques Klein, administratori i KB i Sllavonisë Lindore, ndërsa presidenti mbërrin në Vukovar, pjesa e fundit e mbajtur nga serbët e Kroacisë, në qershor 1997, në një udhëtim të dytë me tren. Foto: EPA/Antonio Bat.

“Treni i lirisë” i Franjo Tugjman - Festoi fitoren e kroatëve dhe eksodin e serbëve

Pas fitores së Kroacisë mbi serbët rebelë në Operacionin Stuhia në gusht 1995, presidenti Franjo Tugjman u nis në një udhëtim me tren në vend, duke organizuar tubime festive gjatë rrugës dhe duke folur fjalë të ashpra për refugjatët që ikën.

Dy javë pas fitores së Ushtrisë Kroate në Operacionin Stuhia në fillim të gushtit 1995, i cili i dha fund në mënyrë efektive luftës në Kroaci, presidenti Franjo Tudjman mblodhi zyrtarë shtetërorë në Pallatin Presidencial në Zagreb për të diskutuar lëvizjet e tij të ardhshme politike dhe një strategji të re për të promovuar Bashkimin e tij Demokratik Kroat, partia HDZ.

“Zotërinj, dua të flas pak më shumë për fokusin tonë promovues, duke pasur parasysh përparësitë e fituara nga Operacioni Stuhia”, tha Tudjman ndërsa hapi seancën.

Ai njoftoi gjithashtu se rihapja e linjës hekurudhore Zagreb-Split ishte e pashmangshme pasi ajo ishte mbyllur gjatë luftës 1991-1995, sepse një pjesë e territorit kroat kontrollohej nga serbët rebelë të Kroacisë, të ndihmuar nga Ushtria Popullore Jugosllave dhe paraushtarakët serbë.

Tudjman u tha kolegëve të tij se ai donte që rihapja të kishte “rëndësi politike”.

“Sipas mendimit tim, ai tren duhet të niset nga Zagrebi, i përshëndetur nga banorët e Zagrebit… dhe të mirëpritet në Split me një festë, një tubim”, u citua të ketë thënë Tudjman në transkriptet e takimit të marrë nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, të cilat u përdorën në gjyqin e gjeneralëve kroatë të kohës së luftës Ante Gotovina, Mladen Markaç dhe Ivan Cermak.

Siç parashikoi Tugjman, rihapja ceremoniale e hekurudhës u zhvillua më 26 gusht, ndërsa ai dhe të ftuar të profilit të lartë morën atë që ai e quajti “Treni i tij i Lirisë” nga Zagrebi në veri në qytetin bregdetar të Splitit në jug.

“Treni i Lirisë” bëri një sërë ndalesash gjatë rrugës që Tudjmani të tregonte fitoren e tij, të lavdëronte Ushtrinë Kroate për çlirimin e territorit nga forcat rebele serbe gjatë Operacionit Stuhia dhe të premtonte prosperitet ekonomik në një vend të shkatërruar nga lufta.

Analisti politik kroat Zarko Puhovski tha se ishte ajo një fushatë triumfi, duke e krahasuar atë me traditën e lashtë romake të mbajtjes së një ceremonie të profilit të lartë për të shenjtëruar një sukses ushtarak, “e cila kishte për qëllim të lidhte lidershipin shtetëror me njerëzit në një ndjenjë triumfi mbi armikun e mundur”.

Por mes deklaratave gazmore të Tugjmanit, kishte fjalë të ashpra për serbët e mundur – dhe një ditë para fillimit të udhëtimit të “Trenit të Lirisë”, civil të moshuar serbë u vranë gjithashtu gjatë operacioneve të spastrimit nga njësitë speciale të policisë, të cilat autoritetet pretenduan se kishin për qëllim të nënshtronin çdo rezistencë të mbetur të armatosur.

Kroacia “e shkatërruar, por e bukur”

Operacioni Stuhia, i cili filloi më 4 gusht 1995, pa forcat kroate t’i jepnin fund Republikës së Krajinës Serbe, një shtet i vetëshpallur që serbët rebelë kishin krijuar në një pjesë të territorit kroat në 1991, në kundërshtim me shpalljen e pavarësisë së Zagrebit nga Jugosllavia.

Operacioni ‘Stuhia’ festohet në Kroaci çdo vit si një fitore vendimtare dhe si një faktor kyç që siguroi ekzistencën e vendit si një shtet i pavarur.

Megjithatë, në një seri sulmesh gjatë dhe pas operacionit, mbi 600 civil kryesisht të moshuar serbë u vranë, sipas Komitetit Kroat të Helsinkit. Rreth 200,000 refugjatë serbë u larguan gjithashtu nga territori që u çlirua nga rebelët.

Por kroatët ishin euforikë dhe Tihomir Ponos, një historian dhe studiues në Arkivin e Serbëve në Kroaci, i tha BIRN se udhëtimi me tren i Tudjmanit do të kishte qenë më e saktë të quhej “Treni i fitores”, “sepse ai vërtet … simbolizonte fitoren e Kroacisë në gusht 1995”.

Më 26 gusht, rreth orës 08:00 të mëngjesit, Tudjman dhe pasagjerët e tjerë hipën në tren në Zagreb. Në rreth 20 vagonët e tij ishin zyrtarë shtetëror dhe drejtues partish politike, kroatë që ishin kthyer pasi ishin zhvendosur nga lufta, biznesmenë, figura publike dhe një grup i madh reporterësh. Ndalesat atë ditë ishin caktuar për në Karlovac, Gospic, Knin dhe Split.

“Në atë kohë, autoritetet donin, jo vetëm në mënyrë simbolike, por të tregonin vërtet se Kroacia kontinentale dhe Dalmacia bregdetare ishim ribashkuar”, tha Ponos.

Në një fjalim në stacionin hekurudhor të Zagrebit para se treni të nisej, Tudjman i bëri thirrje ministrit të transportit dhe Kompanisë shtetërore Kroate të Hekurudhave që t’u siguronin bileta treni falas pensionistëve kroatë.

“Lërini të shohin Kroacinë e shkatërruar, por edhe të bukur. Lërini ata të shkojnë në detin kroat, të cilin turistët e huaj kishin frikë ta vizitonin gjatë luftës, por që nga viti i ardhshëm, ata me siguri do të dynden nga e gjithë Evropa dhe nga e gjithë bota”, tha Tudjman para turmës.

Çmimi i një bilete për të hipur në Trenin e Lirisë në atë kohë konsiderohej i lartë sepse paratë po u dhuroheshin fëmijëve të ushtarëve të vrarë në luftë. Gjatë udhëtimit, u zhvillua gjithashtu një ankand bamirësie me piktura nga piktorë të njohur kroatë.

Të ftuarit u argëtuan gjithashtu nga grupet muzikore tradicionale, muzikantë sllavë që i binin tamburicës dhe një ansambël vokal dalmat a cappella.

Helikopterë dhe avionë luftarakë fluturuan përgjatë rrugës, dhe sipas një gazetari për gazetën Vjesnik, i cili udhëtonte në tren, “të gjithë ne pasagjerë, ndiheshim të sigurt”.

Ponos tha se udhëtimi u portretizua si një simbol i ribashkimit territorial dhe riintegrimi ekonomik, pas së cilës do të pasonte një ngritje ekonomike, edhe pse ai vuri në dukje se “ne nuk e përjetuam këtë në vitet që pasuan”.

Tugjmani njoftoi gjithashtu se pjesët e mbetura të Kroacisë të mbajtura nga rebelët serbë dhe qyteti i Vukovarit do të rimerreshin.

“Rrugë të mbarë” serbëve

Vjesnik raportoi se Treni i Lirisë “po rikthen jetën, shpresën dhe optimizmin”. Por disa vëzhgues thanë se kjo bëri gjithashtu të qartë se disa qytetarë kroatë, veçanërisht serbët që kishin jetuar në zonën që u rimor gjatë Operacionit Stuhia, nuk ishin të mirëpritur në shoqërinë e pasluftës.

Puhovski tha se udhëtimi “triumfalist” duhej të tregonte se në Kroaci nuk kishte më “armiq”.

Ai kujtoi se si, në fjalimet e tij gjatë rrugës, Tugjmani herë pas here deklaroi se “fituesit duhet të kuptojnë kufizimet e fitores së tyre”, por që në disa raste, “atë e pushtoi entuziazmi, kështu që mund të dëgjoheshin vërtet fjalë të shëmtuara kundër të mundurve, me elemente urrejtjeje në to”.

Në ndalesën e tij të parë në Karlovac, ku banorët e qytetit kishin përgatitur një tubim festiv, Tudjman tha se refugjatët serbë kishin vendosur “vullnetarisht” të largoheshin nga Kroacia pas Operacionit Stuhia edhe pse, ai këmbënguli, të drejtat e tyre të njeriut ishin të garantuara.

“Rrugë të mbarë atyre”, deklaroi ai, duke u duartrokitur nga ata që ishin mbledhur ta dëgjonin.

Ndalesa e tretë në udhëtim, në qytetin e Kninit, ishte veçanërisht simbolike pasi qyteti kishte qenë bastion i rebelëve serbë derisa Republika e Krajinës Serbe u shkatërrua në Operacionin Stuhia. Knini ishte i njohur edhe si kryeqyteti i Mbretërisë mesjetare të Kroacisë, siç vërejti Tudjmani në fjalimin e tij atje.

“Knini ishte kryeqyteti i Mbretërisë së Kroacisë … deri në 1522, kur u pushtua nga pushtuesit osmanë turq dhe derisa erdhën ata që ishin në Kninin tonë kroat deri dje. Por sot, ai është Knini kroat dhe kurrë nuk do të kthehet në atë që ishte kur ata përhapnin kancerin në mes të Kroacisë, që po shkatërronte kombin kroat”, tha ai para turmës.

Ai tha se pas Operacionit Stuhia, serbët që kishin jetuar në Knin “u larguan brenda pak ditësh sikur të mos kishin qenë kurrë këtu”. Ata nuk patën kohë “as të mblidhnin paratë e tyre të kalbura dhe as të brendshmet e tyre të ndotura”.

Në fillim të Operacionit Stuhia, më 4 gusht 1995, Tudjmani u bëri një thirrje serbëve të Kroacisë që jetonin në zonat e kontrolluara nga rebelët, duke thënë se nëse ata nuk merrnin “pjesë aktive në rebelim”, mund të qëndronin në shtëpitë e tyre “pa frikë për jetën dhe pronën e tyre, dhe mund të mirëpresin autoritetet kroate, me garancinë se do t’u jepen të gjitha të drejtat civile”.

Por Ponos tha se fjalimi i Tugjmanit në Knin tregoi sesi serbët e Kroacisë nuk kishte gjasa të bindeshin nga premtime të tilla. Në vend të njerëzve të cilëve do t’u garantoheshin të drejtat e tyre civile, ata shiheshin si “si një kancer që përhapet në Kroaci, i cili kërcënonte Kroacinë dhe mbijetesën e saj”, argumentoi ai.

Ponos shtoi se një tjetër problem ishte nëse serbët mundën ta dëgjonin mesazhin e parë të Tudjmanit, sepse ai u transmetua përmes mediave kroate.

Puhovski argumentoi se ftesa e Tugjmanit që serbët të qëndronin u bë vetëm për të shmangur kritikat nga komuniteti ndërkombëtar.

Vetëm më vonë, në 1997-1998, autoritetet kroate filluan të flasin për kthimet e mundshme të refugjatëve serbë, por në fillim ata vepruan “sikur të ishte e qartë se këta njerëz nuk do të ktheheshin”. Kjo është arsyeja pse kroatët u ndjenë të lirë të “nxitonin” për të uzurpuar pronat e serbëve refugjatë.

Çështja e 200,000 serbëve që ishin larguar nga vendi u diskutua pak pas fitores, tha Ponos.

“Në atë kohë nuk u bënë pyetje të tilla, ose nëse dikush i bëri, ata nuk viheshin re shumë në publik. Dhe nëse dikush vihej re, atëherë ai me siguri do të shpallej armik”, shpjegoi ai.

“Kushte optimale sigurie”

Udhëtimi i Trenit të Lirisë dhe fjalimet e mbajtura nga Tugjman në ndalesa të ndryshme përgjatë rrugës, u shqyrtuan nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë në gjyqin e gjeneralëve kroatë të kohës së luftës Gotovina, Markaç dhe Cermak, të cilët u gjykuan për dyshimin se kishin marrë pjesë në një ndërmarrje e përbashkët kriminale për të kryer krime kundër njerëzimit kundër serbëve të Kroacisë gjatë Operacionit Stuhia.

Gjykata e Hagës vuri në dukje se shumë nga fjalimet e Tugjmanit, përfshirë ato në Karlovac dhe Knin më 26 gusht 1995, kanë “njëfarë rëndësie, edhe pse të kufizuar, kur vlerësohet politika e Tudjmanit në lidhje me pakicën serbe në Kroaci”.

Gjykata tha gjithashtu se në kohën e fjalimit të Tugjmanit në Knin, Operacioni Stuhia kishte përfunduar, por forcat ushtarake kroate dhe njësitë speciale të policisë vazhduan të ishin aktive në zonën e Krajinës në veçanti, duke kryer operacione spastrimi kundër rebelëve të mbetur.

“Për më tepër, këto forca vazhduan të shënjestronin popullsinë civile serbe të Krajina… Forcat ushtarake kroate dhe Policia Speciale kryen një numër të madh vrasjesh, aktesh çnjerëzore, trajtimesh mizore dhe akte shkatërrimi dhe plaçkitjeje kundër civilëve serbë të Krajinës gjatë gushtit dhe shtatorit 1995”, thuhet në vendimin e shkallës së parë.

Gjeneralët kroatë u akuzuan për planifikimin, organizimin ose pjesëmarrjen në vrasje, përndjekje, dëbime dhe shkatërrim të pronës që kishte për qëllim “largimin e përhershëm të popullsisë serbe nga rajoni i Krajinës”.

Gotovina dhe Markaç u dënuan sipas një vendimi të shkallës së parë, ndërsa Cermak nuk u gjet fajtor. Megjithatë, dy gjeneralët e dënuar më pas u shpallën të pafajshëm në apel.

Ndër krimet e shqyrtuara nga gjykata ishte incidenti vetëm një ditë para se Treni i Lirisë të kalonte aty pranë, në fshatin Grubori, pranë Kninit, më 25 gusht 1995, kur forcat speciale të policisë vranë gjashtë civilë serbë të moshuar, më i madhi prej të cilëve ishte rreth 80 vjeç.

“Para udhëtimit me tren të presidentit Tudjman… policia dhe ministria e mbrojtjes kryen një aksion të përbashkët sigurie të quajtur ‘Knin 95’”, thuhej në vendimin e shkallës së parë.

Të dhënat e Gjykatës së Hagës treguan se disa ditë para udhëtimit të Trenit të Lirisë, më 23 gusht, Ministri i Brendshëm kroat Ivan Jarnjak nxori një vendim për krijimin e “Operacionit Knin 95” për të krijuar “kushte sa më optimale sigurie” për udhëtimin me tren të Tudjmanit, sepse udhëtimi ka “rëndësi të jashtëzakonshme për reputacionin ndërkombëtar të Kroacisë, lidhjet e saj rrugore dhe zhvillimin ekonomik”.

“Ai do të ndodhë në kushte shumë komplekse sigurie duke pasur parasysh se rreth dy e treta e itinerarit kalon nëpër territoret e pushtuara deri vonë të Kroacisë, pa përmendur faktin se në disa pjesë të territorit të çliruar, ka ende fragmente grupesh terroriste paraushtarake çetnike (nacionaliste serbe)”, u tha Jarnjak zyrtarëve të policisë.

“Përfaqësues të mediave të huaja, të cilët priren të shkruajnë me tendencë për rezultatin e Operacionit Stuhia, janë gjithashtu të pranishëm në atë zonë”, shtoi ai.

Stjepan Ziniç, një instruktor trajnimi i specializuar në njësinë speciale të policisë Lucko, dëshmoi se më 25 gusht 1995, njësia mori pjesë në operacionet e “spastrimit” për të garantuar sigurin për Trenin e Lirisë në zonën përreth Gruborit.

Gjykata e Hagës arriti në përfundimin se pas vrasjeve të serbëve të moshuar në Grubori, u sajua një histori se njësitë antiterror të policisë kroate ishin përplasur me ushtarët serbë. Megjithatë, askush nuk është dënuar ndonjëherë për krimet atje.

Në shtator 2019, Gjykata e Lartë Kroate la në fuqi një vendim që lironte nga akuzat ish-policët Frano Drljo dhe Bozo Krajina për kryerjen e një krimi lufte në Grubori. Burrat, të dy ish-anëtarë të njësisë antiterror Lucko, u liruan nga akuzat për shkak të mungesës së provave.

Gjykata vuri në dukje se kishte një betim të fortë heshtjeje midis anëtarëve të njësisë Lucko, disa prej të cilëve paraqitën raporte të rreme në lidhje me operacionin, përfshirë një raport për rezistencën e supozuar të armatosur nga trupat e mbetura serbe.

Ponos vuri në dukje se ndërsa krimi i luftës në Grubori ishte i lidhur me Trenin e Lirisë, nuk ishte incidenti i vetëm i tillë pas Operacionit Stuhi. “Krime të ngjashme, të krahasueshme kundër civilëve serbë, shumë shpesh të moshuar, ndodhën para dhe pas kësaj”, tha ai.

Tudjman e konsideronte Trenin e Lirisë një sukses, duke thënë për gazetën Slobodna Dalmacija se ai kishte ofruar “prova se liria kroate është forcuar përfundimisht, në kuptimin që askush nuk mund ta kërcënojë atë nga territori kroat”.

Në qershor 1997, Tugjman e përsëriti këtë veprim, duke organizuar një udhëtim të ngjashëm nga Zagrebi në Vukovar pasi u arrit një marrëveshje për të riintegruar gradualisht zonën e Sllavonisë Lindore nën kontrollin e qeverisë kroate. Ai e quajti udhëtimin e tij të dytë hekurudhor “Treni i Paqes” dhe, në prani të zyrtarëve të OKB -së, këtë herë ai i zbuti deklaratat e tij triumfuese me gjeste retorike drejt bashkëjetesës. BalkanInsight