Rrëzimi misterioz i avionit: A ishin nisur armët serbe për në Ukrainë?

Një avion ukrainas me armë serbe i rrëzuar ditë më parë në Greqi, ka nxitur pyetje të cilat shumë palë të përfshira dëshirojnë ta marrin një përgjigjie. Incidenti vuri në pah industrinë e armëve dhe korrupsionin politik të Serbisë, si dhe përpjekjet e saj për një balancim midis Rusisë dhe BE-së.

Mortaja dhe mina serbe, të shitura nga një tregtar misterioz armësh dhe që supozohet të niseshin për në Bangladesh, më pas të transportuara nga një aeroplan ukrainas që u rrëzua në Greqi – tingëllon si komplot i një thrilleri politik. Por ky është realiteti.

Në mbrëmjen e vonë të 16 korrikut 2022, një aeroplan transporti ukrainas Antonov An-12 u rrëzua pranë qytetit të Kavalas, në Greqinë verilindore, duke i lënë të vrarë të tetë anëtarët e ekuipazhit ukrainas. Avioni ishte nisur nga qyteti i Nishit, në Serbinë jugore, dhe mbante 11.5 ton mortaja dhe mina të prodhimit serb.

Personi pas prodhimit të armëve thuhet se është Slobodan Tesiq, dyshohet si një nga tregtarët më të mëdhenj të armëve në Ballkan dhe me një prani afatgjatë në listat e sanksioneve të SHBA. Vendi zyrtar i destinacionit për municionet ishte Bangladeshi.

Piloti raportoi probleme me motorin menjëherë pas ngritjes ndërkohë që po fluturonte mbi detin Egje verior. Një ulje emergjente nuk ishte më e mundur. Përplasja pranë Kavallës ishte shkatërruese dhe municionet vazhduan të shpërthejnë edhe të nesërmen.

Prodhuesi më i madh i armëve në rajon

Aksidenti i ka acaruar marrëdhëniet diplomatike midis Greqisë dhe Serbisë nga njëra anë dhe Greqisë dhe Ukrainës nga ana tjetër. Qeveria greke me sa duket nuk ishte në dijeni të ngarkesës së ndjeshme dhe ajo ka ngritur protesta në të dyja vendet.

Katastrofa ka tërhequr gjithashtu vëmendjen ndaj industrisë serbe të armëve dhe armëve, e cila në mënyrë rutinore vë në pah korrupsionin dhe eksportet e paligjshme.

Serbia është një nga prodhuesit më të mëdhenj dhe më të rëndësishëm të armëve në Evropën Qendrore, një traditë që shtrihet në epokën e Jugosllavisë. Pothuajse tërësisht në pronësi të shtetit, industria është një pjesë e rëndësishme e ekonomisë së vendit. Kur bëhet fjalë për atë që ofrohet, Serbia ka pothuajse gjithçka, nga armët e dorës dhe minat te artileria dhe tanket, madje edhe sistemet e raketave, dronët, avionët luftarakë dhe pajisjet elektronike siç janë radarët.

Ministria serbe e Mbrojtjes e vlerësoi vlerën totale të eksporteve serbe të armëve në vitin 2020 në rreth 600 milionë dollarë (530 milionë euro), një shifër që përfaqëson rreth 3% të eksporteve të përgjithshme të Serbisë për këtë vit. Megjithatë, shifra të besueshme nuk janë të disponueshme.

Dërgesat e armëve në zonat e luftës dhe konfliktit

Blerësit më të rëndësishëm të armëve dhe pajisjeve ushtarake serbe janë Emiratet e Bashkuara Arabe, Qipro, SHBA, Bullgaria dhe Arabia Saudite. Klientët e industrisë shtrihen në të gjithë botën dhe dega thuhet se nuk është selektive se kujt i shesin, deklaron shkencëtari politik Vuk Vuksanoviq, nga Qendra e Beogradit për Politikat e Sigurisë.

“Shteti serb me të vërtetë dëshiron ta shtrydhë çdo dinar të mundshëm nga kjo industri,” tha ai për Dë. “Vija e kuqe, megjithatë, është se vendet e destinacionit të eksportit nuk duhet të jenë nën sanksionet e OKB-së dhe nuk duhet të përjetojnë konflikt të armatosur.”

Megjithatë, shton Vuksanoviq, Serbia “nuk i ndjek gjithmonë këto rregulla”.

Në realitet, gjatë dy dekadave të fundit, ky shtet i Ballkanit Perëndimor eksportoi në mënyrë të përsëritur armë në zonat e luftës dhe konfliktit dhe ua dorëzoi ato vendeve që ishin nën një embargo armësh.

Në vjeshtën e vitit 2019, u zbulua se armët serbe kishin hyrë në duart e islamistëve militantë në Jemen përmes Arabisë Saudite. Në verën e vitit 2020, ushtria e Azerbajxhanit zbuloi armë serbe që i ishin shitur Armenisë dhe kishin zbritur në rajonin e diskutueshëm të Nagorno-Karabakut. Dhe në shkurt të këtij viti, një rrjet gazetarësh investigativë serbë zbuloi se armët serbe ishin dorëzuar në Mianmar edhe pas grushtit të shtetit ushtarak të shkurtit 2021.

Sanksionet për kontrabanduesit e armëve

Njeriu emri i të cilit shfaqet vazhdimisht në lidhje me marrëveshjet ilegale të armëve serbe është Slobodan Tesiq. 64-vjeçari prej dekadash është në biznesin e armëve në Ballkan. Nga viti 2003 deri në vitin 2013, ai ishte në listën e sanksioneve të SHBA-së për dërgimin e paligjshëm të armëve në Liberi. Në dhjetor të vitit 2017, atij iu vendosën sërish sanksione për shumë tregti të paligjshme armësh. Ato janë në fuqi edhe sot dhe përfshijnë, ndër të tjera, një ndalim udhëtimi dhe sekuestrimin e aseteve të tij me bazë në SHBA. Zyrtarët amerikanë i referohen atij si tregtari më i madh i armëve dhe municioneve në Ballkan.

Tesiq është gjithashtu në qendër të aferave të shumta të korrupsionit brenda industrisë serbe të armëve, duke përfshirë atë që njihet si skandali i eksportit Krusik, i cili doli në dritë në vjeshtën e vitit 2019. Kompanitë që i përkasin Tesiq thuhet se blenë produkte nga prodhuesi shtetëror i armëve Krusik ëell nën çmimin e tregut, pastaj i shiti ato me një çmim shumë më të lartë jashtë vendit — edhe pse kompania shtetërore Yugoimport SDPR është përgjegjëse për menaxhimin e marrëveshjeve ndërkombëtare të armëve të Serbisë.

Para për presidentin?

Transfertat e parave për partinë në pushtet të presidentit Aleksander Vuçiq, Partia Progresive Serbe (SNS), thuhet gjithashtu se kanë qenë pjesë e transaksioneve të biznesit midis kompanive shtetërore të armëve dhe firmave private. Tesiq është një nga donatorët më të mëdhenj të SNS. Sipas mediave serbe, ai ka edhe pasaportë diplomatike.

Babai i ministrit aktual serb të Mbrojtjes, tashmë i ndjerë, thuhet se ka qenë i përfshirë në marrëveshje të ngjashme armësh prej vitesh, diçka që si Vuçiq ashtu edhe ministri, Nebojsha Stefanoviq, e kanë mohuar vazhdimisht.

Nuk është çudi që emri i Tesiq është shfaqur në lidhje me dërgimin e synuar të armëve në Bangladesh dhe rrëzimin e avionit. Ai thuhet se qëndron pas Valir DOO, kompania e cila ishte zyrtarisht përgjegjëse për marrëveshjen. Tesiq nuk ka bërë asnjë vërejtje publike për ngjarjet apo akuzat ndaj tij.

Akti balancues i Beogradit

Ka gjithashtu spekulime se armët nuk ishin të destinuara fare për Bangladeshin, por për Ukrainën. Këtë e kanë mohuar edhe ministri i Mbrojtjes Stefanoviq, edhe menaxheri i kompanisë ukrainase Meridian, e cila zotëronte avionin e rrëzuar.

Por Vuksanoviq beson se ende ka pyetje të rëndësishme të cilat kërkojnë përgjigjie. “Publikut i detyrohet një përgjigje se pse një aeroplan ukrainas po transportonte armë serbe tani, ndërkohë që një konflikt i madh ndërkombëtar po shpërthen në territorin ukrainas”, tha ai.

Politologu i lartcekur e sheh këtë aferë si një shprehje të politikave të Beogradit si “luhatëse”, duke u përpjekur ta bëjë një balancim midis fuqive të ndryshme të mëdha ndërkombëtare.

“Kjo do të nënkuptonte, nga njëra anë, municione sekrete për Ukrainën për ta kënaqur Perëndimin”, tha ai. “Nga ana tjetër, Rusisë po i bëhen lëshime nga Serbia. E gjithë kjo është pjesë e sjelljes së elitave të Beogradit, balancimit të tyre midis fuqive të ndryshme ndërkombëtare për të blerë shërbime në këmbim. Për Serbinë tani shtrohet pyetja nëse këto politika do të shemben në një moment të caktuar, sepse një nga fuqitë e mëdha mund të zemërohet një ditë.”/Deutsche Welle

Përgatiti: Nuhi Shala