Foto: Priamida ne Tirane/New York Times
Piramida e Diktatorit të përbuzur shndërrohet në simbol për të ardhmen e Shqipërisë
Piramida e cila për një kohë të gjatë ishte kujtesë e një regjimi brutal dhe dekadash zhgënjimi, tani është simbol i një qyteti që aspiron të jetë “Tel Avivi i Ballkanit” për teknologji.
Piramida prej betoni e qelqi në qendër të kryeqytetit të Shqipërisë u ndërtua pas vdekjes së liderit komunist Enver Hoxha. Fillimisht është ndërtuar si muze për Hoxhën dhe është projektuar në vitin 1988 nga vajza e tij Pranvera Hoxha, dhëndri i tij Klement Kolaneci, Pirro Vaso dhe Vladimir Bregu, por që ishte në degradim e sipër nga mungesa e mirëmbajtjes.
“Dritaret ishin të thyera. Të pastrehët flinin në sallën e Piramidës, e cila ishte e mbushur me mbishkrime e me kundërmim të urinës. Shishet dhe shiringat bosh kishin mbuluar dyshemenë, e mbuluar me mermer të lëmuar kur piramida – si monument i diktatorit të ndjerë komunist të Shqipërisë, Enver Hoxha – u hap për herë të parë në 1988, por që atëherë ishte zbrazur nga vandalët dhe hajdutët”.
Kështu nis shkrimi i Andrew Higgins nga New York Times përmes një historku të kësaj piramide me rrëfime nga kryetari Erion Veliaj e personazhe të shumtë të përfshirë në ndërhyrjet e këtij monumenti.
“Vendi ishte një gërmadhë”, tha Genci Golemi, inxhinieri i kantierit, kujton vizitën e tij të parë. “Gjithçka ishte vjedhur”.
Tani, pas dy vitesh punë rindërtimi, ndërtesa është një tempull që shkëlqen për shpresat ambicioze të Shqipërisë për të ardhmen.
“…Tirana, Tel Aviv i Ballkanit”.
Për kryetarin e Tiranës, Erion Veliaj, ndryshimi prej 22 milionë dollarësh i piramidës tregon se si ai e imagjinon kryeqytetin: si “Tel Avivi i Ballkanit”, një qendër të teknologjisë së lartë që ofron vende pune dhe premtime për një vend që ishte kaq i varfër dhe larg botës moderne nën regjimin e Enver Hoxhës.
“Në vend që të jetë një shpërthim nga e kaluara, do të shpërthejë në të ardhmen”, tha Veliaj për piramidën, duke lënë mënjanë faktin se Shqipëria është ende një nga vendet më të varfra të Evropës dhe më e njohur si një burim i migrantëve sesa inxhinierë softuerësh.
Megjithatë, pas dekadash të planeve të shumta të dështuara për piramidën, shpresa është e madhe. Piramida do ripërdoret si hapësirë për kafenetë dhe zyrat e kompanive të teknologjisë dhe është planifikuar të hapet për publikun në fund të këtij viti.
“Hoxha do të rrotullohet në varrin e tij po të shihte memorialin e tij të shndërruar në një festë të kapitalizmit, të punës dhe të së ardhmes”, tha Veliaj, teksa qëndronte në majë të piramidës, e cila është rreth 70 metra e lartë.
Derisa, skica e yllit është ende e dukshme në beton, kujtim ky fantazmë i katër dekadave të Shqipërisë nën sundimin brutal komunist.
Shumë vende të Evropës, dikur komuniste kanë luftuar me pyetjen se çfarë të bëjnë me strukturat masive të mbetura nga e kaluara që shumica e njerëzve do të donin të harronin.
Winy Maas, arkitekti kryesor i MVRDV, firmë holandeze që udhëhoqi ridizajnimin e piramidës së Tiranës, tha se trajtimi i ndërtimeve të larta që përfshinë tiraninë ka përfshirë gjithmonë “vendime të vështira”, por prishja është “Rrallë opsion i mirë”.
Shqipëria ishte kombi i fundit në Evropë që hoqi komunizmin, në vitin 1991 me një furi sulmesh ndaj statujave të zotit Hoxha, sallës së tij përkujtimore dhe gjithçka që ai përfaqësonte.
Por, shpresat për një epokë të re të prosperitetit demokratik u kthyen shpejt në një trazirë akoma më të madhe kur një rrjet i skemave financiare Ponzi u shemb në 1997, duke shkaktuar protesta të dhunshme mbarëkombëtare që e shtynë vendin drejt luftës civile.
Temperaturat përfundimisht u qetësuan me hapjen e rrugës ndaj Shqipërisë për të aplikuar për anëtarësim në Bashkimin Evropian në 2009 dhe fitimi i statusit të kandidatit në 2014.
Gjatë gjithë këtij udhëtimi të turbullt, piramida e Hoxhës qëndroi në Tiranë, duke u prishur ngadalë dhe në dukje duke tallur çdo qeveri të re me kujtimet për një sistem stalinist që pakkush dëshironte ta kthente, por zëvendësimi i të cilit kishte ushqyer kaq shumë zhgënjim.
Sfida për largimin e statujës së Enver Hoxhës
“Fantazma e Hoxhës ishte kudo dhe e frikshme për të gjithë”, kujton Frrok Çupi, gazetar i emëruar në vitin 1991 për të menaxhuar piramidën, e cila supozohej të bëhej një qendër kulturore.
Një nga detyrat e tij të para dhe më të frikshme, tha zoti Çupi, ishte të hiqte qafe statujën prej mermeri prej 22 tonësh të diktatorit në sallën kryesore. Heqja e saj, besonte ai, ofronte shpresën e vetme për të shpëtuar piramidën nga turmat e zemëruara antikomuniste që donin të shkatërronin të gjithë ndërtesën.
Statuja ishte aq e madhe dhe e rëndë sa lëvizja e saj rrezikonte të thyente dyshemenë dhe të rrëzonte piramidën.
Ambasada italiane atë kohë propozoi ngritjen e statujës nga çatia me helikopter. Të tjerë sugjeruan prerjen e saj në copa me një sharrë të veçantë. Në fund, Llesh Biba, regjisor teatri që punonte si zdrukthëtar në piramidë, iu vërsul Hoxhës me një çekan, duke goditur me kujdes në kokë dhe në trup.
“U ndjeva shumë mirë që godita Hoxhën,” kujton zoti Biba, “Askush tjetër nuk guxoi. Ishin të gjithë të shqetësuar për të shpëtuar lëkurën e tyre”.
Megjithatë, pasi mbaroi punën e tij, Biba u shtrua në një spital pas problemeve serioze në mushkëri nga thithja e copave të mermerit dhe pluhurit.
Kriza shëndetësore e zotit Biba krijoi atë që u bë një model i gjatë fatkeqësie i lidhur me një ndërtesë që “dukej e mallkuar”, sipas Martin Matës, bashkëdrejtues i Fondit Shqiptaro-Amerikan të Investimeve, i cili ndihmoi në financimin e punës së rindërtimit.
Pa para për ta mbajtur piramidën të funksiononte si qendër kulturore, autoritetet e kthyen atë në një pronë me qira.
Shfrytëzimi i Piramidës ndër vite dhe ruajtja e kujtimit për të
Klubi i parë i natës në Shqipëri zuri vend aty në fillim të viteve 1990. Agjencia amerikane e ndihmave USAID, një stacion televiziv dhe Pepsi u zhvendosën në hapësirën e zyrës në bodrum, e ndjekur nga NATO, e cila ngriti një zyrë gjatë luftës së vitit 1999 në Kosovën fqinje.
Me kalimin e viteve, piramida filloi të shpërbëhej, u pushtua nga banorët dhe u mbush me të rinj që përdorën muret e saj të jashtme të pjerrëta prej betoni për rrëshqitje. Planet e guximshme për t’i dhënë strukturës një qëllim të ri erdhën dhe shkuan, përfshirë një projekt të dështuar të promovuar nga një ish-kryeministri Sali Berisha, për ta kthyer piramidën në një teatër të ri kombëtar.
Në vitin 2010, piramida ishte bërë simbol aq i turpshëm i dështimit, saqë ligjvënësit kërkuan që të shembet dhe u kërkuan arkitektëve austriakë të krijonin një plan për të ndërtuar një ndërtesë të re Parlamenti në tokën e saj. Edhe kjo përpjekje dështoi.
Rinovimi aktual më në fund theu vargun e dështimeve.
“…një yll i kuq i ndezur në çati na shikonte të gjithëve nga poshtë, si syri i Big Brother”
Drejtuesi i përpjekjes aktuale është kryetari i Tiranës, Erion Veliaj, aleat i ngushtë politik i kryeministrit të Shqipërisë në dekadën e fundit, Edi Rama.
Veliaj, kujton se si e kishte vizituar piramidën si nxënës shkolle menjëherë pasi a u hap në 1988 si një memorial për zotin Hoxha.
“Ishte si të shkoje në një funeral të frikshëm,” tha ai, duke përshkruar se si një yll i kuq i ndezur në çati “na shikonte të gjithëve nga poshtë, si syri i Big Brother”.
Arkitekti Maas tha se gjatë rinovimit, u përpoq të “kapërcejë të kaluarën, jo ta shkatërrojë atë” duke ruajtur strukturën bazë të piramidës, e hapur atë më shumë ndaj dritës së diellit dhe duke modernizuar brendësinë për ta pastruar atë nga lidhjet me zymtësinë e kaluar të Shqipërisë.
Si një lëshim për kujtimet e lumtura që shumë banorë të Tiranës kanë nga rrëshqitja në shpatet e piramidës, dizajni i ri përfshin një zonë të vogël për rrëshqitje. Megjithatë, shumica e mureve të jashtme tani janë të mbuluara me shkallë, në mënyrë që vizitorët të mund të ecin deri në majë. Piramida do ketë edhe ashensor.
… ridizajnimi si kapërcim i fantazmave komuniste
Jo të gjithë e pëlqejnë dizajnin e ri. Zoti Biba, i cili shkatërroi statujën e mermertë të zotit Hoxha më shumë se 30 vjet më parë, përçmoi piramidën e rindërtuar si një marifet i shkëlqyer i marrëdhënieve me publikun nga kryeministri.
Por kjo është një pikëpamje e pakicës. Z. Çupi, vlerëson ridizajnimin si një shenjë se Shqipëria mund të kapërcejë fantazmat e saj komuniste dhe demonët postkomunistë.
“Ne të gjithë donim të ishim pjesë e Perëndimit, por nuk e dinim vërtet se çfarë do të thoshte kjo,” tha ai.
“Piramida tani është transformuar totalisht dhe kjo më jep shpresë për këtë vend”.
