Fatos Lubonja/ Foto-Facebook
Fatos Lubonja: ‘Shembja e teatrit ishte sulm ndaj dinjitetit e lirisë sonë’
Shkrimtari dhe publicisti nga Tirana flet për rëndësinë e Teatrit Kombëtar, lidhjet mes politikës dhe oligarkisë dhe synimet që të ndryshohet historia.
Pas shembjes së Teatrit Kombëtar në Tiranë ditë më parë, Fatos Lubonja, shkrimtar dhe publicist nga Shqipëria shpreh zemërimin e tij rreth tendencave autoritare të Qeverisë së tanishme, dhe përdorimit të aparatit shtetëror për të kontrolluar arkitekturën politike dhe sociale të Shqipërisë si figurativisht apo edhe literalisht.
Për Lubonjën, i cili ishte edhe i burgosur politik në regjimin komunist të Enver Hoxhës, qeverisja e kryeministrit Rama është duke u dalluar me shkeljen e ligjit, rritjen e kontrollit në ekonomi përmes oligarkëve dhe shtrirjen e ndikimit ne media.
Përtej ruajtjes së teatrit, ai beson se protesta është simbolikë e luftës ndaj kërcënimit që vie nga rritja e autoritarizmit të Edi Ramës.
Lubonja ofron një perspektivë historike të arkitekturës së Shqipërisë, që është karakterizuar me liderët e saj që kanë imponuar shijen e tyre në kryeqytet.
Intervista e plotë më poshtë.
Të fillojmë me pyetjen, se pse është i rëndësishëm teatri kombëtar?
Teatri ishte i rëndësishëm për atë se ishte trashëgimi kulturore – siç janë kudo në botë të rëndësishme [trashëgimia kulturore], e veçanërisht në këtë periudhën e postmodernizmit, ku kanë marr një rëndësi edhe më të veçantë. Pra në kohën ku po jetojmë: si nevojë për rrënjët, si nevojë për identitetin, si nevojë për të pasur pika referimi – kjo është gjëja e parë. Ishte i rëndësishëm edhe në kuptimin e një arkitekture të veçantë që ai përfaqësonte. Pra, një periudhë ë historike, një kontekst historik ku ai ishte ngritur. [Teatri kombëtar ishte ndërtuar në vitin 1939, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga Italia].
Po ashtu, mbrojtja e tij ishte e rëndësishme në kuptimin më politik tani – si mbrojtje ndaj sulmit të përshkallëzuar të bërë nga oligarkia. Ajo që unë e quaj ‘‘trusti i ndërtimit’’ apo ‘‘trusti i pushtetit’’, Pushteti i Edi Ramës është i ndërtuar mbi lidhjet e trekëndëshit: pushtet politik, pushtet ekonomik, e pushtet mediatik. Një gjendje e jashtëzakonshme që kërkon të bëjë në gjendje të zakonshme. Duke tentuar të sundojë pa ligje në parlament, pa gjykatë kushtetuese siç jemi ne, duke nëpërkëmbur opozitën, duke u tallur me presidentin, duke e quajtur “kazan” çdo media që bën sadopak opozitë.
Ju ne vazhdimësi e keni quajtur ‘shkatërrimi i teatrit’ dhe iu keni shmangur termit rrëzimi i ndërtesës së teatrit. A e keni bërë me qëllim këtë apo si është puna?
Shembja që kam përdorur unë është jo vetëm e një ndërtese fizike, por në kontekstin që përshkrova pak më parë. Është shembje brenda nesh, një rrëzim brenda nesh, i asaj ngrehine të brishtë të dinjitetit dhe lirisë që duam ta kemi si qenie. Ajo ishte sulm ofendues, shkatërrues, shembës i ndjenjës së lirisë dhe dinjitetit që ne kemi dhe që, një njëfarë mënyre, me mbrojtjen e atij teatri, në mbrojtjen kundër këtij shkatërrimi të paralajmëruar, këtij kërcënimi të vazhdueshëm që kemi jetuar për këto dy a tri vite, në thelbin e vet ishte mbrojtja e lirisë dhe dinjitetit tonë.
Në këtë kuptim, kjo ishte jo vetëm prishja e një objekti fizik, por traumë kolektive që shkaktoi ky regjim, duke vepruar në atë mënyrë. Ashtu siç është traumë kolektive çdo vrasje kur vritet një njeri nga regjimi: nuk vritet vetëm një njeri, por vritet çdo njeri. Apo edhe kur arrestohen e kur burgosen nga policia apo nga regjimi. Kështu që në këtë kuptim, nuk ishte thjeshtë vetëm materiale por ishte edhe pjesa shpirtërore si pikë referimi, ishte një pikë ku njerzit kanë kaluar jetën dhe kudo në botën e qytetëruar objektet e tilla nuk trajtohen si zhele për të bërë një gjë të re, siç pretendon kryeministri.
Ideja fillestare ishte që Teatri të ndërtohej nga privatët dhe ajo ide tashmë ka rënë. Rama pretendon se teatri do të ndërtohet nga paratë e shtetit. A përbën ndonjë ndryshim kjo në pikëpamjen tuaj?
Duhet të keni parasysh se kur flisni për një njeri si Edi Rama, duhet të kujtoni se në deklaratat e tij të vazhdueshme që ka bërë ka vetëm gënjeshtra dhe mashtrim.
Në vitin 2010, kur Sali Berisha donte të prishte Piramidën për të bërë një parlament aty, [Rama] deklaronte se shembja e ndërtesave historike është talebanizëm. Kjo padyshim që është talebanizëm, e thoshte edhe ky.
Sepse kur këta ishin në opozitë, e edhe ne si shoqëri civile u bashkuam për mbrojtjen e piramidës. Sali Berisha nuk e prishi. Ja pra, që ti në opozitë aplikon tjetër parim e tjetër kur merr pushtetin.
Në Shqipëri janë mbajtur një numër i protestave viteve të fundit si kundër ndërtimit të parkut të lojërave, ndërtimeve tek parku i qytetit, shkatërrimit të Stadiumit Kombëtar e të tjera protesta. Përderisa protesta për mbrojtjen e Teatrit ka zgjatur më shumë se 2 vite. Pse po dështojnë protestat për t’i arritur qëllimet dhe çfarë nënkupton kjo gjendje?
Dështimi i parë është ajo që thamë: trusti merr pushtetin, kontrollon institucionet, të gjithat, dhe i vë jo në funksionim të shërbimit të popullit e shtetit, por e vë shtetin në funksion të vetes së vet dhe pasurimit. Dhe në këtë rast, kur ti nuk ke asnjë mbështetje as juridike (në kuptimin nuk ke prokurori që të veprojë – por, përkundrazi, ajo arreston protestuesit, po ashtu edhe policia.
Kur ke një propagandë të vazhdueshme që është në shërbim nëpërmjet mediave, atëherë dobësohet populli, në vend që të forcohet.
Ka edhe zëra që thonë se shkatërrimi i objekteve me trashëgimi kulturore vjen nga mosdija. A është padija pjesë e problemit apo ju insistoni në gjërat që thoni më lartë?
Këta i dinë shumë mirë këto parime, por nuk i aplikojnë. Sepse siç dihet këtu shfrytëzojnë edhe nevojën e njerëzve, edhe paditurinë e njerëzve, edhe faktin se nuk është bërë një plan urbanistik – sepse kur bëhet një plan urbanistik përcaktohen gjitha këto…. Ti sot kur ndërton një shtëpi nuk e di se çka do të ndodh pas disa viteve me shtëpinë tënde – çka do ndërtohet afër saj. Këtu punohet me plane të pjesshme, mafioze, ku ti e ndërton, pastaj vjen ai tjetri që blen sheshin [parcelën] tjetër e ndërton edhe ai duke mos respektuar gjitha këto.
Këta njerëz që i bëjnë këto janë edhe injorantë, por jo edhe që si dinë, por i shpërfillin. Ai që të shet sapunin për djath, nuk e di se është sapun? Ai e di që është sapun, por mendon se po të mashtron duke të shitur ty sapunin për djath, sepse ashtu fiton. Janë injorant njëkohësisht, por edhe të pamoralshëm.
Kur kam folur për epoka të ndryshme që janë bërë krime, edhe në këtë qytet, kam pasur parasysh se ndryshe çka bëhet në botë, politikanët që kanë ardhur në pushtet në Shqipëri kanë aplikuar parimin historia fillon me mua – kanë dashur ta materializojnë edhe përmes arkitekturës. Qysh nga mbreti Zog, në qendër të Tiranës ka një xhami dhe një sahat që janë simbol i qytetit. Po të shikoni dhe të krahasoni se si ka qenë fotografia e atij sahati, në periudhën para Mbretit Zog, para se të transformohej, ajo ka qenë në një stil oriental. Ashtu është ndërtuar kompleksi me xhami e sahat. Mirëpo, Mbreti Zog i cili erdhi në pushtet e duke qenë edhe injorant – pasi mendonte se duke ndryshuar arkitekturën mund ta evropianizonte Shqipërinë, ndërsa evropianizim s’do të thotë të ndryshosh historinë po të ndërtosh – e bëri në stil venecian. Ai kapuçi që shikojmë sot është i stilit venecian, sepse tha [Zogu] ta bëj si të Venecias.
Kur erdhën komunistët gjetën një qendër të Tiranës të mbyllur urbanistikisht, sepse ishte mbyllur nga italianët. Dhe ata, komunistët, në vend që të ruanin atë, të ruanin historinë, prishën gjithë pazarin e vjetër e të cilin duhej të ruhej – nëse e keni parasysh në Stamboll, një ndër gjërat më të bukura është pazari. Ajo [pazari i vjetër në Tiranë] ishte historia jonë dhe do të duhej të ruhej.
Nëse në botë ka një libër të arkitekturës, ku shkruhet nga faqja e parë në të dytën e kështu, që shkruhet si një libër: nga kapitulli i parë në të dytin, shekull mbas shekulli, ku shtohen periudhat historike, e shtohen stilet, shqiptarët duan ta shkruajnë librin vet nga kapitulli i parë. Pra, historia jonë e arkitekturës gjithmonë na mbetet në kapitullin e parë. Ky [Rama] tashi gjitha këto ndërtesat e vjetra po i pretë, kështu ndodhi edhe me teatrin. Në këtë kuptim është dëm epokal.
Intervista është redaktuar për qartësime.
