A i jemi afruar gjetjes së një ilaçi për Alzheimerin?
Një dozë e madhe optimizmi vjen nga një deklaratë për shtyp e lëshuar në muajin shtator nga Eisai, një firmë farmaceutike japoneze, dhe Biogen, një bioteknologji amerikane e cila ka dhënë rezultate të nivelit të lartë nga një provë e madhe klinike e një trajtimi antitrupash, lecanemab, i dhënë për gati 2000 njerëz me sëmundjen e hershme të Alzheimerit.
Terapia e ka ngadalësuar rënien njohëse, thuhet në deklaratë, duke i rritur shpresat se një ilaç më në fund mund ta frenojë sëmundjen e Alzheimerit dhe të sigurojë “një ndikim klinik domethënës në njohje dhe funksion”. Duke qenë se demenca dhe Alzheimeri janë vrasësi i shtatë më i madh në mbarë botën, flitet për një moment historik.
Njoftimi u përshëndet, gjerësisht, me kënaqësi dhe lehtësim nga studiuesit që kanë duruar dështim pas dështimi në kërkimin e gjatë për ilaçet e Alzheimerit. Por edhe më entuziastët pranuan se mbetën pyetje të rëndësishme. Me vetëm një deklaratë për shtyp për të vazhduar, ishte e vështirë të siguroheshin që pretendimet të mbështeteshin. Përgjigja do të vijë më 29 nëntor kur studiuesit që po e duhëheqin provën, të quajtur Clarity AD, të paraqesin rezultatet e tyre në një takim që pritet të mbahet San Francisko teë SHBA-ve.
Lecanemab tashmë ka provokuar debat. Ilaçet kundër antitrupave janë aq të kushtueshme saqë janë përtej mundësive të shumë vendeve. Vetë Lecanemab nuk është i lehtë për t’u administruar, ndryshe nga pilulat dhe kapsulat: pacientëve u kërkohet të shkojnë në klinikë për një infuzion intravenoz dy herë në muaj. Dhe efektet anësore kërkojnë monitorim të gjerë: pacientët në provë kishin skanime të rregullta për ënjtje të trurit dhe hemoragji, një shërbim që shumë spitale nuk mund ta ofrojnë në shkallë.
Më e rëndësishmja, lecanemab mund të mos funksionojë shumë mirë. Nga të dhënat e publikuara deri më tani, është e paqartë se çfarë ndryshimi mund të sjellë në barrën shkatërruese të shkaktuar nga Alzheimer. Disa mjekë paralajmërojnë se përfitimet e ilaçit duken aq të vogla, saqë pacientët mund të mos i vënë re. Por të tjerët kundërshtojnë se çdo efekt në Alzheimer meriton të festohet: dëshmon se sëmundja mund të mposhtet, ose të paktën të ngadalësohet. Është një fillim, një themel konkret për t’u nisur.
Studiuesit e krahasojnë situatën me krizën e HIV-it në vitet 1980. Ilaçi i parë anti-HIV ishte larg idealit, por hapi rrugën për terapitë shumë efektive që përdoren sot.
Alzheimeri përbën më shumë se 60% të 55 milionë rasteve të demencës në mbarë botën. Shenjat më të zakonshme të hershme janë problemet e kujtesës, por ndërsa sëmundja përparon, njerëzit mund ta gjejnë veten të humbur në vende të njohura, duke pasur probleme me vendimet, duke luftuar me detyra të thjeshta dhe duke përjetuar ndryshime të humorit dhe ndryshime në personalitet. Është një gjendje terminale: në mënyrë tipike, njerëzit vdesin brenda tetë viteve nga diagnoza e Alzheimerit.
Rënia kognitive në Alzheimer lind nga shkatërrimi i pamëshirshëm i neuroneve, qelizat që transportojnë informacionin rreth trurit. Efekti shkon shumë përtej tkurrjes normale të trurit të lidhur me moshën: me vdekje, truri i një pacienti mund të peshojë 140 g më pak se përpara se të fillonte sëmundja – një reduktim prej më shumë se 10%.
Se çfarë i vret qelizat e trurit është ende në diskutim. Në disa familje të prekura nga fillimi i hershëm i Alzheimerit, shkencëtarët kanë gjetur mutacione që shkaktojnë grumbullime anormale ose pllaka të një proteine të trurit, të quajtur beta amiloid, për t’u krijuar midis neuroneve. Mbi një pikë të caktuar kthese, këto pllaka duket se ndihmojnë në formimin e gërshetimit të dëmshëm të një proteine tjetër të trurit të quajtur tau. Këto grumbullohen brenda vetë neuroneve. Më shumë ngatërrime priren të nënkuptojnë rënie më të madhe njohëse.
Por format e trashëguara të Alzheimerit janë të rralla. Në shumicën e pacientëve, rënia ka të ngjarë të nxitet nga një përzierje e çrregullt procesesh, të cilat ushqejnë njëra-tjetrën. Amyloid dhe tau janë ende në kornizë, por proteinat e tjera toksike, inflamacioni kronik, problemet vaskulare, shëndeti qelizor dhe asgjësimi i gabuar i mbetjeve nga truri mund të kontribuojnë të gjitha.
Përpjekjet për të zhvilluar ilaçet e Alzheimerit janë fokusuar në masë të madhe në amiloid. Disa synojnë të bllokojnë enzimat e përfshira në prodhimin e amiloidit jonormal, ndërsa të tjerët, si lecanemab, janë antitrupa të krijuar për ta pastruar atë nga truri. Midis viteve 2007 dhe 2019, më shumë se një duzinë prova të fazës përfundimtare, ose “faza 3”, e barnave që synojnë amiloidin raportuan rezultate. Asnjë nuk e ngadalësoi rënien njohëse; disa madje e përkeqësuan atë.
Në qershor të vitit të kaluar, Administrata Amerikane e Ushqimit dhe Barnave i dha dritën jeshile ilaçit të parë të ri për Alzheimerin në gati 20 vjet. Biogen’s Aduhelm (aducanumab) u bë terapia e parë e aprovuar që synonte amiloidin, por vendimi provokoi bujë. Një komitet i pavarur i FDA këshilloi kundër miratimit, sepse të dhënat e provës së Biogen nuk treguan përfitime të qarta.
Por FDA dha “miratim të përshpejtuar” sepse pastronte pllakat amiloide nga truri i pacientit dhe për këtë arsye mund të ngadalësonte përparimin e Alzheimerit nëse merret mjaft herët dhe për një kohë mjaft të gjatë. Disa shkencëtarë dhanë dorëheqjen nga komiteti në shenjë proteste.
FDA do të vendosë për lecanemab në janar 2023, me vendime në Mbretërinë e Bashkuar dhe Evropë që do të ndjekin këtë vendim. Ndërsa të dhënat e publikuara nga shtypi nga prova e lecanemab sugjerojnë se ilaçi e ka ngadalësuar rënien njohëse, efekti ishte i vogël. Pas 18 muajsh, njohja u ul 27% më pak tek ata që morën ilaçin në krahasim me ata që merrnin një placebo. Në një shkallë të zakonshme të vlerësimit të demencës, e cila vlerëson njerëzit nga 0 në 18 në kujtesën, zgjidhjen e problemeve dhe detyra të tjera, ata në lecanemab performuan vetëm 0.45 pikë më mirë. Rezultati është statistikisht i rëndësishëm, por mund të mos thotë shumë për pacientët individual.
Një ide që fiton terren në kërkimin e Alzheimerit është se ilaçet do të duhet të heqin shpejt amiloidin për të pasur ndonjë shpresë për të treguar një përfitim klinik. Logjika është paraqitur në një punim të vitit 2022 nga De Strooper dhe Eric Karran në AbbVie, një firmë biofarmaceutike amerikane. Ata argumentojnë se do të duhet kohë që efektet e heqjes së amiloidit të shfaqen në testet e të menduarit dhe të kujtesës. Nëse një ilaç nuk e zvogëlon amiloidin mjaftueshëm, ose kërkon vite për ta bërë atë, ndoshta nuk do të ndihmojë, sugjerojnë ata, të paktën jo në kornizën kohore të shumicës së provave klinike.
Pavarësisht nga efekti i vogël i raportuar i lecanemab, shkencëtarët shohin rezultate pozitive. Mungesa e financimit kronik do të thotë që pacientët tashmë kanë pritur shumë gjatë për përparim. Në fillim të këtij viti, De Strooper kërkoi në bazën e të dhënave mjekësore të SHBA PubMed për demencë. Ai gjeti 250,000 studime. Më pas ai kërkoi kancer dhe gjeti 4.7 milionë. Më pas, ai kërkoi për Covid, një sëmundje që nuk ekzistonte para vitit 2019 dhe gjeti 300,000 studime. Është një metrikë e përafërt, por sugjeron që më shumë kërkime janë bërë mbi Covid në tri vitet e fundit sesa për demencën në shekullin e kaluar.
Krahasimi me kancerin është veçanërisht i habitshëm. Dekada financimi dhe kërkimi të konsiderueshëm e kanë transformuar diagnozën dhe kujdesin ndaj kancerit. Sipas objektivave të Sistemit Kombëtar Shëndetësor, NHS, në Angli, njerëzit duhet të presin jo më shumë se 28 ditë nga referimi për të dëgjuar nëse kanë apo jo kancer. Por për demencën, NHS Angli ka vetëm një “ambicie” për të diagnostikuar dy të tretat e pacientëve. Asnjë afat kohor nuk përmendet.
Nëse pacientët me Alzheimer mund të përfitojnë nga trajtimet e pastrimit të amiloidit, ata do të kenë nevojë për një diagnozë të hershme dhe dëshmi të amiloidit në tru. Klinikat në Mbretërinë e Bashkuar nuk janë afër të jenë në gjendje të ofrojnë shërbime të tilla.
Shpresa e vërtetë mund të qëndrojë në qasje krejtësisht të ndryshme. Antitrupat mund të ndihmojnë disa pacientë me Alzheimer ose para Alzheimer, por për të pasur një efekt të madh në sëmundje, nevojitet një kombinim i barnave që sulmojnë procese të ndryshme biologjike.
Një ide është administrimi i vaksinave që nxisin sistemin imunitar të pacientit të prodhojë antitrupa për të pastruar amiloidin dhe tau problematik. De Strooper beson se medikamentet që i bllokojnë enzimat kryesore të nevojshme për prodhimin e amiloidit të dëmshëm ia vlen të shikohen. Ka shumë qasje të mundshme, duke përfshirë rritjen e aftësisë së trurit për të pastruar proteinat toksike dhe për të synuar inflamacionin. Ajo ka qenë pioniere e punës për rritjen e përshtatshmërisë së qelizave të trurit të sëmura, aftësinë për të krijuar proteina të reja dhe në proteinën e “shokut të ftohtë” RBM3, të cilën gjitarët e lëshojnë në letargji dhe hipotermi. Të dyja këto qasje ndihmojnë për t’i rigjeneruar sinapset, lidhjet midis neuroneve dhe – të paktën te minjtë – ndihmojnë në mbrojtjen kundër demencës duke rritur kujtesën dhe duke parandaluar vdekjen e qelizave të trurit.
Një linjë tjetër sulmi është rritja e një kompleksi të quajtur BDNF, i cili gjithashtu mund t’i ringjallë qelizat dhe t’i ndihmojë ato të ndërtojnë lidhje të reja. Një provë e re klinike në Universitetin e Kalifornisë, San Diego, është gati të testojë nëse terapia gjenetike që nxit BDNF mund të ndihmojë pacientët me Alzheimer të hershëm./The Guardian
Përgatiti: Nuhi Shala
