Image: bublicbooks.com
'UNË' NË VEPRËN E MURAKAMIT
Në fillim të këtij viti, në Taipei, pagova 20 dollarë amerikanë për një bluzë që shkruante, me shkronja të qëndisura në anglisht: NORWEGIAN WOOD HARUKI MURAKAMI. Është një nga tetë dizajnet i një bashkëpunimi midis Uniqlo dhe Tokyo FM, i cili transmeton një shfaqje të quajtur Murakami Radio. Çdo dy muaj apo më shpesh, Murakami, 72 vjeç, luan muzikën që i pëlqen për 55 minuta. Mendoni se sa e pamundur është një premisë kjo për shumicën e romancierëve të tjerë me famë botërore të gjeneratës së tij: DJ Atwood? McEwan Hour? E megjithatë, Murakami e arrin atë. Njerëzit përshtaten. Njerëzit – d.m.th., unë – blejnë mallra.
Kjo është e qartë: Haruki Murakami tani është po aq emri i një brendi sa një person. Gjë që e bën titullin e koleksionit të tij të fundit, First Person Singular (përkthyer në anglisht nga Philip Gabriel, një nga përkthyesit e tij prej kohësh), pak subversiv. Secila prej storive tregohet nga një burrë i moshuar, shpesh letrar dhe muzikor, i rritur shpesh në Kobe dhe që jeton në Tokio. Sigurisht, të gjitha këto janë përshkrime që i ndan Murakami. Në fakt, një nga tregimet, “Koleksioni i poezisë së Dallëndëndyshave të Yakult”, madje paraqet një narrator të quajtur Haruki Murakami. Por më shumë për këtë më vonë.
Unë jam një admirues i Murakamit, por jo një admirues i guximshëm; Kam lexuar tetë nga 22 librat e tij. Gjithmonë e lexoj krijimtarinë e tij të re kur shfaqet në New Yorker. Kështu, unë isha njohur tashmë me katër nga tetë librat e mbledhura në First Person Singular.
Përshtypjet e mia për ata libra nuk ndryshuan vërtet me rileximin. Më dukej ende “Cream” i pakapshëm dhe dembel nga ana narrative. (Narratori i tregon një storie të pakompletuar një personazhi tjetër dhe thotë, “Storia që po i tregoja nuk arriti në ndonjë përfundim.”) Unë ende e mendoja “On A Stone Pillow” (Në një jastëk prej guri) të këndshme, por në përgjithësi të pavërejshme, megjithëse është formalisht interesante për ta parë Murakamin duke u përfshirë në tanka poezi (një formë e lashtë japoneze e poezisë). Unë ende adhuroja “With the Beatles”, që më kujton librin “South of the Border, West of the Sun” (Në jug të kufirit, në perëndim të diellit) (1992), pothuajse si një ritregim i romanit në një univers alternativ. Është po ashtu edhe “Confessions of a Shinagawa Monkey,” (Rrëfimet e majmunit Shinagawa), një vazhdim i “A Shinagawa Monkey” (Majmuni Shinagawa) i vitit 2006; kjo histori e re duket si një përpjekje për ta humanizuar (ha ha) majmunin më të lig në tregimin e mëparshëm. Më dukej ende simpatik “Confessions of a Shinagawa Monkey,” në leximin e dytë, ndonëse jo mjaft simpatik për të garantuar hedhjen e majmunëve në kopertinat e koleksionit në SHBA dhe në Mbretërinë e Bashkuar.
Nuk është e vështirë të zbërthehet kjo strategji marketingu: njeriu njihet për macet, elefantët dhe surrealizmin, ndaj le ta vendosim majmunin që flet në kopertinë! Mjaft e drejtë. (Kopertina japoneze tregon një ilustrim të një gruaje në një park, një lloj plastike “With the Beatles” (Me Beatles) që del nga shkurret. Por burri ka shkruar një libër të quajtur First Person Singular – dmth, unë – të transmetuar nga burra që ndajnë biografinë dhe madje edhe emrin e tij. Dhe e vendose majmunin në kopertinë?
Një zhanër i vjetër në traditën letrare japoneze është “Unë-novela” (shishōsetsu). I njohur që nga fillimi i shekullit të 20-të – me shembuj të famshëm duke përfshirë “The Broken Commandment” (Urdhri i thyer) (1906) i Tōson Shimazaki (1906) dhe “Confessions of a Mask” (Rrëfimet e një maske) të Yukio Mishima (1949) – Romani “Unë” i Japonisë paraqet një narrator në vetën e parë që shkruan me një ton “rrëfimtar” dhe ndonjëherë në një mënyrë autobiografike. Termi i paraprin atij të “autofiksionit” tani i popullarizuar në Evropë dhe SHBA. Ndërsa nuk ka një konsensus kritik nëse njëri kualifikohet si tjetri, unë do të argumentoja (bazuar në titujt që zakonisht lidhen me secilin term) se romani Unë ka lirinë të jetë më “fiktiv” sesa “auto”, nëse autori i tij e bën përzgjedhjen në këtë mënyrë.
Në njërën anë të spektrit, vepra mund të jetë po aq autobiografike sa një roman i Minae Mizumura (1995, përkth. 2021 nga Juliet Winters Carpenter), në të cilin narratori jo vetëm që ndan emrin dhe rrethanat e jetës së Mizumura, por madje tregon historinë e saj me një përzierje në japonisht dhe anglisht për ta imituar shumëgjuhësinë e autorit. Nga ana tjetër, disa narratorë ndajnë vetëm disa tipare me autorin: për shembull, “Convenience Store Woman” (Gruaja e dyqaneve komforte) e Sayaka Murata (2016, përkth. 2018 nga Ginny Tapley Takemori), e cila është quajtur edhe një roman nga disa kritikë, ka të bëjë me një narrator, e përbashkëta e vetme dhe e dukshme e të cilit me realitetin e Muratës është puna e saj me kohë të pjesshme.
Duke pasur parasysh këto kritere, unë besoj se secili nga storiet në First Person Singular mund të kualifikohet si një Unë-roman (në japonisht, tregimet quhen romane me formëshkurtëra). Autobiografikisht, ato përfshijnë spektrin “auto” – në “fiktivitet” – megjithatë edhe “Majmuni Shinagawa“, pavarësisht fantazisë së tij të hapur, titullohet “Rrëfimet e”. Vetë Murakami duket se e ka vënë në plan të parë këtë “ndryshim zhanri” në vitin 2018. “Alergjia ime e romanit “ishte gjithashtu mjaft e fortë [në adoleshencën time dhe në fillim të të njëzetave],” shkroi ai; “(Këto ditë, me siguri, është bërë më pak intensive).
Për më tepër, diskutimi i Murakamit brenda traditës letrare japoneze është në vetvete i rrallë. Ai, sipas tij, është më pak i dashur në Japoni sesa jashtë vendit. Ai ka punuar në Evropë dhe Amerikën e Veriut, përkthen letërsinë amerikane në japonisht, përmend autorët evropianë si ndikues të mëdhenj dhe i ka përdorur Beatles-at si referencë në më shumë se një titull; për të gjitha këto, ndër të tjera, ai ndonjëherë kritikohet si tepër i perëndimorizuar. Ndërkohë, Murakami ka hedhur poshtë përcaktimin e një “stili perëndimor” pa pretenduar as “stilin japonez”, duke thënë: “Unë shkruaj në japonisht dhe personazhet e mi, shumica prej tyre, janë japonezë. Andaj, unë mendoj se jam një shkrimtar japonez. Stili i librave të mi nuk përket askund, mendoj.
Kam dëgjuar një akademik japonezo-amerikan të thotë se japonishtja e shkruar e Murakamit duket se është menduar të përkthehet në anglisht. Diçka për gjatësinë e fjalive. Diçka për temën-folje-objekt. Në të vërtetë, Murakami ka diskutuar të shkruarit në anglisht kur filloi për herë të parë si një romancier i ri, në një përpjekje të vetëdijshme për ta kufizuar fjalorin dhe sintaksën e tij. Deri në këtë pikë, fraza “first-person singular” (一 人称 単 数), ndërsa i kuptueshëm në japonisht, është i pazakontë, ndryshe nga ekuivalenti i tij në anglisht, i cili është i zakonshëm.
Murakamin e kam takuar për herë të parë në anglisht: Pylli Norvegjez (Norwegian Wood), natyrisht, përkthyer nga Jay Rubin. Unë isha 18 vjeç atëherë dhe nuk kisha zgjedhur ende drejtimin e kolegjit. Kanë kaluar pothuajse një dekadë që nga ajo kohë, dhe ja mënyrat se si jam “afruar” me Murakamin: u diplomova në letërsi angleze, fillova të studioja gjuhën japoneze, punova për një kohë të shkurtër në Japoni dhe fillova të ndjek një diplomë master në krijimtari shkrimi dhe përkthimi letrar. First Person Singular është libri i parë i Murakami që lexova me botimet angleze dhe japoneze njëkohësisht.
Ajo që më tronditi më shumë është se sa më qesharak më duket Murakami në japonisht sesa në anglisht. Megjithatë, kur përpiqem të kuptoj atë që Gabriel mund të kishte shkulur në përkthim për ta përcjellë më mirë humorin, nuk mundem.
Një shembull nga “Rrëfimet“, në përkthimin e Gabrielit: “A iu kthye majmuni Shinagawa truqeve të tij të vjetra? Apo ishte një majmun tjetër duke përdorur MO-në e tij për t’i kryer këto krime? (Një majmun kopjues!) ” Shakaja në kllapa është se një majmun, mjerisht, nuk është një mace. Nuk ka të qeshura nga unë. Në origjinal, ku fjala e zakonshme për majmunin është “saru”, kllapa e Murakamit përdor karaktere japoneze për t’i transkriptuar fjalët angleze: “(Kopjo majmunin?)” Emri i duhur, me fjalë të huaja, me rimën, më bëri të qeshja dhe të befasohesha njëkohësisht.
Mirëpo shpjegimi i një shakaje gjithmonë është diçka e lodhshme, bezdisëse – po më vjen keq nga ky shpjegim ndërkohë që shkruaj – dhe të përkthesh një shaka është edhe më e vështirë. Pra, ndërsa unë nuk mund të fajësoj Gabrielin, i cili është gjithmonë i saktë, unë vajtoj për humbjen.
Përkthimet e Murakamit kanë qenë të diskutueshme dhe të diskutuara gjerësisht, duke përfshirë në librin Who We’re Reading When We’re Reading Murakami (Kë po lexojmë kur po lexojmë Murakamin) nga David Karashima. Për ta përmbledhur: herët, kur shkrimtari ishte i panjohur, përkthyesit dhe redaktorët e tij në anglisht morën liri të mëdha për të hequr atë që ata e konsideronin jo tërheqëse për lexuesin në gjuhën angleze. Murakami e ka përshkruar përkthyesin e tij të parë, Alfred Birnbaum, si “më shumë një prezantues sesa një përkthyes i përpiktë”.
Në ditët e sotme, është e paimagjinueshme që të shkojë dëm një fjalë e vetme e Murakamit. (Kishte një libër të botuar vitin e kaluar, që do të dilte në anglisht këtë vit si Murakami T, me ese të shkurtra mbi bluzat e tij të preferuara.) Dhe vetë Murakami nuk është nga ata shkrimtarë që pretendojnë se nuk i kanë konsideruar kurrë fjalët para dhe letërsi në të njëjtën fjali. Ai madje tallet me falimentimin e emrit të tij në “Koleksionin e poezisë së Dallëndëndysheve të Yakult”, në të cilin ai zbulon se dikur ka botuar vetë “poezi” (ai vetë vë në dyshim vlefshmërinë e tyre poetike) që i shkroi teksa shikonte Dallëndyshet e Yakult, një ekip bejsbolli i Tokios i njohur kryesisht për humbjet: “Pesëqind kopje të numëruara, secila e nënshkruar me Sinqerisht i Juaji. Haruki Murakami, Haruki Murakami, Haruki Murakami… Në mënyrë të parashikueshme, megjithatë, vështirë se dikush i kushtoi vëmendje. Duhet të kesh një shije mjaft të çuditshme për të dhënë para të mira për diçka të tillë… Në ditët e sotme ato janë bërë sende të vlefshme koleksionistësh dhe kanë çmime të pabesueshme. Ju kurrë nuk e dini se çfarë do të ndodhë. Unë vetë kam vetëm dy kopje. Nëse do të kisha mbajtur më shumë, do të notoja në para tani.”
Së pari: a është kjo një storie apo një ese? Murakami ka botuar tekste jo-fiktive, duke përfshirë memoare, por zgjodhi ta përfshijë këtë në një koleksion tregimesh. Le ta quajmë atë një storie, atëherë. Në fakt, le ta quajmë atë një unë-roman.
Në cilin rast, cili është rrëfimi? Duket se ka disa. Njëri, ai romancieri i nderuar Haruki Murakami shkroi dikur një poezi të quajtur “Outfielders’ Butts” (Të pasmet e lojtarëve anësorë). Dy, se ai duket se zotëron një varg mazohizmi që e shtyn atë të premtojë besnikëri ndaj ekipeve të dobëta dhe stadiumeve të shkreta. Por edhe se ai mezi foli me të atin për njëzet vjet, dhe më pas u tret në varrim. Dhe se, në terma bejsbolli dhe ndoshta ndryshe, ai është pak tradhtar në vendlindjen e tij. (Kobe kundër Tokios, Japonia kundër – por le të mos shkojmë atje.)
Mes rrëfimeve ka edhe pak vetëmbrojtje. Pjesa përfundon me Murakamin duke blerë birrë nga një i ri, i cili i kërkon falje për mungesën e opsioneve: “Unë imagjinoj se ky shitës i ri do të duhet t’u kërkojë falje shumë njerëzve këtë mbrëmje. “Më vjen keq, por gjithçka që kam është një birrë e zezë”, pasi shumica e njerëzve në stadium ndoshta dëshironin lager të rregullt… Kur shkruaj romane, shpesh e përjetoj të njëjtën ndjenjë si ai i riu. Unë dua të përballem me njerëzit në botë dhe t’i kërkoj falje gjithësecilit. “Më vjen keq, por gjithçka që kam është një birrë e errët.” “Disa mund ta shohin këtë përfundim shumë të pastër, shumë të lezetshëm. Disa mund ta shohin atë si vetë-përçmim të lirë që vjen nga një prej autorëve më të shitur në botë dhe ndoshta të zbulojnë pak vetëkënaqësi nën maskën e vetë-përçmimit.
Edhe unë i vërej këto gjëra në nivel intelektual. Por kur e lexova për herë të parë këtë storie, u emocionova jashtëzakonisht. Nuk e mbaj mend herën e fundit që kam reaguar kaq emocionalisht ndaj një storie të shkurtër.
Ka shumë arsye të mundshme pse “Yakult Swallows” tërhoqi një reagim të tillë nga unë. Ndoshta sepse është më qesharaku që kam gjetur ndonjëherë Murakami. Ndoshta sepse është më i vetëdijshmi që e kam gjetur ndonjëherë. Personal.
Ndoshta sepse ky Murakami imagjinar ose jo i trilluar ma kujton babanë tim – një maniak bejsbolli që mbështet Nju Jork Mets, ndoshta ekuivalentin MLB të Yakult Swallows – dhe ndihem mbrojtës në këtë kohë të rritjes së krimeve të urrejtjes kundër AAPI. Ndoshta sepse jam një shkrimtar në vështirësi në mes të pandemisë, e cila duket se ka “mbaruar” në Shtetet e Bashkuara, por jo kudo – jo atje ku jam, në Tajvan, ku vaksinat dhe testet e COVID-19 mbeten të pakta. Ndoshta sepse përballë punës së vazhdueshme në distancë, izolimit, email-eve refuzuese dhe punësimit të pasigurt në të ardhmen, edhe unë dua t’u them redaktorëve dhe menaxherëve të punësimit, mësuesve, miqve dhe familjes: “Më falni, por gjithçka që kam është një birrë e zezë.”
Sigurisht, kjo është një ndjenjë me të cilën shumica e njerëzve mund të ndërlidhen, pavarësisht profesionit të tyre, duke pasur parasysh rraskapitjen universale që kemi përjetuar që nga viti 2020.
Ka gjithashtu shumë arsye potenciale pse Murakami do të zgjidhte të shfaqej personal në këtë moment të veçantë, dhe në atë formë të fiksionit. Ndoshta është mosha. Ndoshta është sërish ndikimi perëndimor – duke iu nënshtruar trendit të “autofiksionit” në Evropë dhe SHBA. Ndoshta janë kritikat e fundit, veçanërisht nga shkrimtaret gra si Mieko Kawakami, për personazhet e tij femra që dështuan në testin Bechdel. Më shumë se një nga storiet në koleksion tregon narratorin që vlerëson gratë për pamjen e tyre dhe cilësitë e tjera tërheqëse ose jotërheqëse. Në tregimin titullar dhe të fundit, “First Person Singular”, një grua të cilën narratori nuk e njeh përballet me të për “gjënë e tmerrshme, të llahtarshme” që i bëri dikur shoqes së saj. Narratori nuk ka kujtime për shokun apo ngjarjen.
Megjithatë, më shqetësues është të kuptuarit e lexuesit se shoqja e përmendur mund të ketë qenë lehtësisht një nga gratë në shtatë storiet e mëparshme brenda First Person Singular. “Gjëja e tmerrshme, e llahtarshme” kaloi pa u vënë re, ndoshta, sepse storiet u treguan në vetën e parë njëjës të një njeriu.
Në qarqe të caktuara, tani është më mirë të mos e pëlqesh punën e Murakamit sesa ndryshe. Por unë, për shembull, ndoshta do të paguaj gjithmonë për atë birrën e zezë. Edhe nëse ndonjëherë është shumë e hidhur, ose shumë e vjetër, ose krejtësisht i pagazuar. Sepse, ndonjëherë, është pikërisht ajo që unë – personalisht – kam nevojë.
Linku: https://www.publicbooks.org/the-i-in-murakami
