Kryeministri serb Aleksander Vuçiq u përfshi nga traziart që pasuan vizitën e tij në përkujtimin e Masakrës së Srebrenicës në vitin 2015 | Foto: AP
Verbëria e Qëllimshme Historike e Serbisë
Një lajm që rastësisht lexova së voni, që nuk kishte fare të bënte me zgjedhjet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ishte nga Serbia. Në të shkruhej se Ministri i Drejtësisë u kishte thënë gazetarëve se vendi do ta kriminalizonte gjuhën që mohon ekzistencën e gjenocideve. Kjo nuk është e rrallë. Serbia synon t’u bashkohet disa shteteve të Evropës që kanë bërë të jashtëligjshme për qytetarët e tyre të mohojnë gjenocidet, krimet e luftës dhe krimet ndaj njerëzimit. Sidoqoftë, në Serbi ky akt nuk erdhi si pasojë e ndonjë ndjenjeje për t’u pajtuar me të kaluarën, por për shkak të kërkesave burokratike të Bashkimit Evropian. Duhet përmendur se ligji nuk përfshin gjenocidin në Bosnjë dhe Hercegovinë ku u vranë 7000 boshnjakë nga forcat serbe në korrik të vitit 1995. Meqenëse Serbia është larg përballjes me të kalarën, ajo degradon domethënien e talljes me përkujtimin e të vrarëve në luftën e Bosnjës. Ky lajm, edhe fillimisht dukej i vogël, më solli në mend Tynset, një novelë e shkruar në vitet e 60-ta nga gjermani Wolfgang Hilldesheimer.
Në Tynset, tregimtari i paemër kalon netët e vona duke shfletuar librin me numra telefoni dhe duke thirrur rastësishëm fqinjët e tij të panjohur. Kur ata burra përgjigjen – gjithmonë janë burrat ata që kapin telefonin pas mesnatës – tregimtari ka vetëm pak fjalë për t’u thënë: “Zotëri, ata dinë gjithçka, gjithçka. Të këshilloj të largohesh menjëherë sa ke ende kohë,” u thotë ai. Nga dritarja e tij e errësuar. ai i vëzhgon ata duke i mbledhur plaçkat e tyre dhe duke ikur. Pak nga pak, ai i zgjeron thirrjet e tij dhe i dëgjon njerëzit e largët duke u përpjekur që me nguti t’i lënë shtëpitë e tyre. Kujtoj qartë se si njëri nga ta pyet, “A kam kohë ti marr ca gjësende me vete?” “Jo, druaj se s’mundesh”, i përgjigjet tregimtari.
Si një libër mbresëlënës i vendosur në Gjermaninë e pas Luftës së Dytë Botërore, Tynset është rrëfimi i një insomniaku të përvuajtur që duket se luan rolin e zërit anonim të ndërgjegjes së një shteti të “…kriminelëve të pensionuar që janë tepër të moshuar për t’u ndjekur penalisht”. Tregimtari thotë se ata njerëz të panjohur që iu përgjigjën paralajmërimeve të tij për t’i lënë shtëpite “kishin diçka në ndërgjegjen e tyre që i bën më të pëlqyeshëm në krahasim me ata që nuk kanë kurrëfarë ndërgjegjeje”. Ai kurrë nuk përmend krimet specifike që kanë kryer njerëzit që i thërret dhe nuk ka ide se kush ata janë, por ai është thellësisht i trazuar nga heshtja e shtetit pas luftës më të lemerishme të shekullit. Duke i përzgjedhur në mënyrë të rastësishme emrat në librin me numra telefonësh dhe duke i dëgjuar zërat plot fajësi, ai na përçon nocionin e pashmangshëm se e gjithë shoqëria ka përgjegjësi për tmerret e papërshkrueshme që u kryenë në emër të saj.
Fajësia apo përgjegjësia kolektive për krimet dhe gjenocidet e kryera në emër të shoqërisë nga një regjim apo qeveri është një temë e ndërlikuar që është trajtuar prej studiuesve qysh nga fundi i Luftës së Dytë Botërore. Një nga parimet më bazike të etikës së fajësisë kolektive është parashtruar nga Karl Jaspers, një studiues gjerman, i cili sugjeroi se dikush mban përgjegjësi për aq sa ka marrë pjesë në vepër. Përkufizimi i rreptë i fajësisë mandej qëndron brenda kufijve fajësisë kriminale – vetëm ata që kanë kryer shkeljen janë fajtorë. Pra, ndjenja që duhet ta ketë qytetaria është ajo e përgjegjësisë përmes pjesëmarrjes kolektive, veçanërisht në formën e angazhimit politik. Qytetarët që morën pjesë në proceset politike që sollën dhe mirëmbajten një regjimi apo qeverie të këtillë kanë përgjegjësi kolektive për veprat e kryera në emër të tyre. “A duhet që ne gjermanët të përgjigjemi për krimet që kanë kryer gjermanët tjerë? Po, aq sa kemi lejuar që një regjim i tillë të ekzistojë në shtetin tonë. Jo – për aq sa shumë nga ne kemi kundërshtuar me bindje të plotë dhe nuk [jemi pajtuar moralisht me të],” shkroi Jaspers.
Nocioni i fajësisë politike është jehuar fuqimisht nga Zoran Gjingjiqi, kryeministri i Serbisë nga viti 2001 deri kur u vra në mars të 2003-ës, pas zbulimit të një varreze masive në Serbi që përmbante kufomat e 86 shqiptarëve të Kosovës të vrarë nga forcat serbe gjatë luftës së Kosovës, në verë të vitit 1999. Kur Gjingjiqi fliste kundër Sllobodan Millosheviqit në 2001, ai argumentonte se Serbia duhet të pajtohej kolektivisht me krimet e kryera në emër të saj. “Duhet ta rindërtojmë të kaluarën tonë përmes këtij procesi ligjor [kundër Millosheviqit], sepse nuk është vetëm ai pjesë e së kaluarës sonë, por jemi dhe ne, dhe se Millosheviqi nuk do të ishte bërë ai që është pa ne,” deklaroi ai. Gjingjiqi e dinte se fajësimi veças i regjimit të Millosheviqit për të kaluarën katastrofale të Serbisë nuk do të mjaftonte, por që, herët a vonë, të gjithë serbët do të duhej të merreshin me pasojat e vjekjes dhe shkatërrimit ndaj fqinjëve teksa ata, serbët, ndenjën dhe lejuan regjimin e Millosheviqit të ekzistojë përgjatë viteve të 90-ta.
Por, vetëdija shoqërore që e thërriste dhe e dëshironte Gjingjiqi në vitin 2001, vazhdon të mungojë në Serbi. Gjeneralët dhe kriminelët e kohës së luftës i kanë lënë armët dhe i kanë vjerrë uniformat e tyre, dhe tash marrin kujdes në pensionim nga një shoqëri që merr pjesë në një retorikë të viktimizimit krahasimtar. E kam testuar këtë një herë kur takova Vuk Jeremiqin, ministrin e jashtëm të Serbisë nga viti 2007 deri në 2012, në shtator të vitit 2009 gjatë një shkëmbimi që kishim në Cambrige të Massachusetts. Kur pyeta se a ndiente sadopak përgjegjësi apo ngarkesë për krimet e kryera në emër të kombit që përfaqësonte si zyrtar serb, sikundër ishte dhe Gjingjiqi para tij, Jeremiq më vuri përbllë me përgjigjen standarde të retorikës politike të Serbisë: “Të gjitha anët kanë kryer krime”.
Sikurse në Tynset, ku shoqëria qëndron e heshtur në ndërgjegjen e trazuar të tregimtarit, Serbia vazhdon ta mohojë dhe të jetë e ndikuar—siç e quante psikanalistja e njohur gjermane Margarete Mitscherlich—”pamundësinë për të mbajtur zi”. Por, një term më me vend me gjasë do të ishte “të harruarit aktiv”, e huazuar nga “Mbinjeriu” i Friedrich Nietzsche. Nietzsche bënte apel për braktisjen e historisë sepse “e kaluara kthehet si fantazmë dhe e trazon paqen”. Me fjalë tjera, e kaluara jonë është aq plot me tragjedi dhe krime, saqë po i kujtuam ato, do të na pamundësonim të jemi të lumtur dhe të jetojmë një jetë normale. Mohimi i rolit tonë në tragjeditë e së kaluarës është një mënyrë për t’i normalizuar ato apo për t’i fshirë nga ndërgjegja jonë morale e së ardhmes.
Kjo është arsyeja përse paaftësia e pajtimit me të kaluarën tragjike i shtyu qeveritë gjermane të pasluftës ta rrënjosin në qytetari ndjenjën e përbashkët të “vajtimit kolektiv” përmes institucioneve sikur Dita Kombëtare e Përkujtimit dhe Dita e Bashkimit Gjerman. Në këto ditë, qytetarëve u kërkohej t’i stolisnin parmakët e dritareve të tyre me me qirinj për viktimat dhe bashkëvendasit e tyre të Lindjes që ndahej nga Muri i Berlinit. Përmes nismave të këtilla, qeveria u përpoq, me dekret, të impononte ndaj qytetarisë akte që simbolizonin një formë të përgjegjësisë kolektive. Por, aktet e detyruara sikur këto janë politike dhe shpeshherë janë heqje dorë nga përgjegjësitë që duhet të vinin nga një vetëdije më e thellë në shoqëri.
Ai lloj ndriçimi nuk fillon në kuvende por në shkolla dhe klasa ku fëmijët dhe të rinjtë duhet të mësojnë të vërtetën e pakufizuar të së kaluarës së vendit të tyre. Në Serbinë e ditëve të sotme, një gjeneratë e re e fëmijëve që arsimohen me libra të historisë të cilët anashkalojnë të kaluarën e afërt duke përdorur metodën e viktimizimit krahasimtar për ta shpjeguar katastrofën dhe gjenocidin që Serbia e lëshoi gjatë viteve të 90-ta. Në rastin e kundërt, e vërteta në fund do të çlirohet dhe shteti do të mbajë përgjegjësi për verbërinë e tij të qëllimshme.
Për shembull, askush nuk e ka përshkruar më fuqishëm dështimin e Gjermanisë për t’ua mësuar të rinjëve të pasluftës të vërtetën sikur W.G. Sebald, i cili, kur pranoi një shpërblim për veprën e tij letrare, tha kështu: “I lindur në vitin 1944,” ai tha, “për një kohë nuk kuptova apo perceptova shkatërrimin që ishte i pranishëm në fillim të jetës sime… dhe të kaluarën tonë të tmerrshme… Edhe në universitet unë nuk mësova thuajse asgjë për historinë e vonshme të Gjermanisë [e cila ishte] e prekur nga një verbëri e paramenduar… Vetëm kur shkova në Zvicër në vitin 1965 dhe një vit më vonë në Angli, filluan të më formoheshin në kokë idetë për vendin e prejardhjes sime”. Ajo verbëri e paramenduar është çfarë e ka ngitur Serbinë në mëkimin e gjeneratës së re.
