Xhamia Bajrakli, dikur një ndër shumë xhamitë e epokës osmane në Beograd, tani ka mbetur e vetmja në qytet. Foto: Srdjan Garcevic

Ditëlindja e Trazuar e Beogradit Modern

Një shekull e gjysmë më parë, më 6 prill 1867, ushtarët e fundit osmanë lanë fortesën e Beogradit, pikën më veriore të perandorisë që po sfilitej, nëse jo shkatërrohej. Atë ditë, festimi me shumë madhështi në Kalemegdan, shënoi fillimin e Beogradit modern.

Nën sundimin osman, Beogradi ishte i njohur si Dar al Xhihad (Shtëpia e Luftës së Shenjtë) dhe në shekullin e 17 ai ishte një nga qytetet më të begatë osmanë në Europë.

Nga mesi i shekullit 19, megjithatë, ai u zvogëlua për rreth 30,000 shpirtra, për shkak të shumë luftërave që e hodhën atë në mes të Habsburgëve, osmanëve dhe, në fund, në duart serbe. Për disa dekada para se garnizoni osman të tërhiqej, ka pasur një paqe të trazuar mes të popullit të qytetit serb dhe kalasë Osmane. Një përleshje në mes të serbëve dhe ushtarëve osmanë u shkallëzua në një bombardim të plotë në shkallë të qytetit nga kalaja në vitin 1862. Ky incident, nga ana tjetër, çoi në një traktat me osmanët që urdhëroi popullsinë muslimane, shumicën e popullsisë në qytet dhe atë të përqendruar në Dorcol, që të largohen nga qyteti, ose të konvertohen.

Edhe pse filloi humbjen më të madhe të tregtarëve të saj muslimanë, në vitin 1867, Beogradi ishte ende një qytet oriental. Jeta e qytetit sillej rreth tregut të gjallë i cili qëndronte në zonën e Parkut Akademik (Parku i Studentëve), ndërsa rrënimi i mureve mbrojtëse të ndërtuara nga osmanët dhe austriakët mbyti qytetin e vjetër. Minaret e pesëmbëdhjetë xhamive, duke përfshirë një në majë të kalasë, theksonte vijën e horizontit. Mure të larta mbronin kopshte të harlisur dhe shtëpitë e bardha në Dorcol, ndërsa burime të panumërta me mbishkrime arabe kanë pikëzuar rrugicat e saj të ngushta.

Serbët jetonin në anën tjetër të Knez Mihailova, rreth sheshit Kosancic, shtëpi një katëshe neoklasike gjithnjë e më perëndimore. Edhe pse shtëpitë e tyre gjithnjë e më shumë i ngjanin atyre përtej lumit Sava në Zemunin e sunduar nga Habsburgët, ata ishin ende duke mbajtur fesin dhe kostumet tradicionale. Megjithatë, klasa e rritur tregtare serbe ishin duke punuar ngadalë për të krijuar institucionet shtetërore të modeluara si ato në Europën Perëndimore.

Misa Anastasijeviq, një nga tregtarët më të pasur të kohës, vendosi ta ndërtojë ndërtesën më të lartë të Beogradit, e cila tani është ndërtesa kryesore e Universitetit të Beogradit, dhe ia dedikoi atë Shkollës së Lartë të Beogradit, paraardhësit të universitetit.

Një popullsi e konsiderueshme çifute kanë jetuar lirshëm në atë që tani është Dorcol-i i ulët, ndërkohë që shumë romë jetonin në komunitete të vogla jashtë portave të qytetit. Për ta shtuar një përzierje tashmë kozmopolite në qytet, atje kishte banorë katolikë dhe protestantë të cilët kishin kishat e tyre nga koha e sundimit të shkurtër të Habsburgëve në shekullin e 18, si dhe grekët dhe tregtarët shqiptarë, të cilët sollën mallra nga Orienti. Në përgjithësi, ai ishte një qytet i gjallë i vogël, në shumë mënyra i nxirë, lulëzonte si metropoli që ne e njohim dhe e duam sot.

Çelësat e kalasë së Beogradit i janë dorëzuar Princit Mihailo Obrenoviq, një operator politik i qetë i cili me aftësitë diplomatike dhe politike i lejoi autonominë më të madhe Serbisë. Sapo mori kontrollin e plotë të kryeqytetit të Serbisë ai planifikoi për të riformuar atë sipas modelit të qyteteve perëndimore, pa marrë parasysh koston.

Fortifikimet u shkatërruan dhe u dha rrugë për sheshet, bulevardet, dhe ndërtesat publike, dhe më e famshmja ishte ajo e Teatrit Kombëtar. Ngushticat dhe kopshtet e pyllëzuara të Dorcol-it ishin sipas një modeli të rrjetit të bazuar në një plan nga Emilijan Josimoviq, planifikuesi i parë urban i Serbisë.

Të gjitha minaret dhe xhamitë, përveç njërës, u shkatërruan, shpesh në mënyrë të paligjshme, për të akomoduar planin e ri, deri sa atje ishte vetëm spiralja që shkëlqente në Katedralen Ortodokse të stilit barok për të sinjalizuar përkushtimin shpirtëror të qytetit. Xhamia e vjetër, e shkatërruar Batal, e cila u konsiderua si një kryevepër e arkitekturës osmane e shekullit të 16-të në Europë, ishte hedhur në tokë në mes të natës nga një kryebashkiak i hershëm i Beogradit për të bërë rrugën për tregun e bagëtisë (dhe shumë më vonë, ndërtesën e parlamentit), pavarësisht nga lutjet e disa intelektualëve serbë që e kanë shtyrë për renovim dhe shndërrimin e saj në një arkiv shtetëror. Princi Mihailo ka premtuar (dështoi) zhvillimin e madhërishëm luksoz në brigjet e Savës, vetëm nën kala.

Edhe pse vrasja e Princit Mihailo në vitin 1868 tronditi vendin, Beogradi modern vazhdoi të zhvillohet në përputhje me vizionin e tij dhe u zhvendos shpejt larg nga e kaluara e saj osmane, duke e mbajtur shpirtin e tij kozmopolitan, të hapur.

Pjesa më e madhe e fatit në rritje të Beogradit ishte për shkak të një fluksi të investitorëve perëndimorë dhe oportunistëve të tërhequr nga premtimi i potencialit të pashfrytëzuar të Serbisë.

Sipërmarrësi çek dhe themeluesi i një prej fabrikave të birrave më të famshme dhe më të vjetra të Beogradit, Ignjat Bajloni, fillimisht kishte planifikuar për të lëvizur në SHBA, por u josh në Serbi nga motra e tij, e cila i premtoi se Serbia ka ofruar mundësi më të mira për investime.

Rivali kryesor i Bajlonit, Ignatz Wiefert, solli njohuritë e tij përtej Danubit nga Pançeva dhe u bë një patriark i një prej familjeve më me ndikim në Serbi.

Nga ana tjetër, misionari skocez dhe antialkoolisti, Francis Mackenzie kishte blerë tokën përreth Slavija dhe e kishte zhvilluar në një pjesë elegante për elitën e Serbisë, e cila më vonë u bë zemra e Vracar-it. Ndërkohë, luftërat serbo-turke në vitet e fundit të 1870 tërhoqi vullnetarë të huaj, kryesisht rusë, të tërhequr nga fryma atëherë popullore e pansllavismit dhe aventurierë aristokratike nga Evropa Perëndimore të etur për të fituar lavdi dhe para në trazira.

Ajo që ishte me bollëk në këtë epokë ishte zhvillimi i jetës së famshme të natës së  Beogradit. Para kësaj, njerëzit e Beogradit ishin njerëz mjaft të urtë të cilët preferonin tubime familjare, dhe zonjat ishin të frikësuara nëse shiheshin në kafene. Ishin të huajt, që turreshin me para në dorë dhe të etur për argëtim, që i dhanë Beogradit një shije për pangopësi.

Sipas Felix Kanitz, një historian austro-hungarez i artit dhe eksplorues i Ballkanit, në vitin 1870 shumë kafene të Beogradit ishin plot e përplot me qejfli të cilët u argëtuan nga këngëtarët francezë, violinistët hungarezë, këngëtarët (yodellerët) gjermanë dhe performueset çeke. Pas fitores serbe kundër osmanëve në vitin 1868, Kanitz përshkroi një paradë të karaktereve të veshur në mënyrë dramatike nga e gjithë Evropa Piknik duke festuar në kafene në të gjithë rrugën nga Kalemegdan për Vracar për disa muaj, deri sa ata shpenzuan të gjitha paratë e tyre në lojrat e fatit dhe në pije.

Gjatë gjithë këtij rebelimi të të pasurve, Beogradi shpejt iu përshtat modeleve perëndimore. Zonjat ishin të lumtura që do të tregonin mallrat e tyre nga Parisi dhe Vjena, ndërsa zotërinjtë, shumë prej të cilëve ishin të shkolluar jashtë vendit, i hodhën qeleshet dhe përqafuan kostumet angleze. Birra u bë pija e zgjedhjes, ndërsa festat, salonet dhe netët në teatër u bënë normë.

Njëmbëdhjetë vjet pas tërheqjes së ushtrisë turke, në Kongresin e Berlinit, Serbia u shpall shtet i pavarur. Në hapësirën e pak më shumë se një dekade Beogradi u shndërrua në një kryeqytet të stilit perëndimor të një principate ambicioze, të etur për të kërkuar vendin e saj në mes të qendrave të përcaktuara kulturore europiane, edhe nëse kjo do të thoshte fshirja e të kaluarës së saj.

Në një shekull e gjysmë të turbullt që kishte për të ndjekur, Beogradi do të zgjerohej edhe më shumë dhe për të fituar bukurinë dhe prestigjin nga banorët e tij të rinj, nga diaspora e bardhë ruse e viteve 1920, për të gjithë popujt jugosllavë që e bënë atë një shtëpi, ndërsa ai ishte kryeqyteti i një vendi shumë më të madh. Gjithashtu do t’i humbasë qytetarët e tij, si dhe zonat historike, nga luftërat, trazirat dhe neglizhenca.

Edhe pse qyteti është rritur dhe ndryshuar përtej njohjes nga viti 1867, shpirti i shqetësuar, tërheqës dhe herë pas here i rrezikshëm që kërkon të riformojë karakteristikat e tij dhe madje edhe historinë, pa marrë parasysh koston, është shumë i gjallë në Beograd.

Kjo frymë shpjegon kujtesën e saj selektive dhe pakujdesinë, por edhe mban zemrën e saj të hapur për njerëz të rinj që dynden në të, të tërhequr në një kuptim të paqartë nga premtimi i tij në ajër.

Unë vetëm mund të shpresoj se shekujt që vijnë do të zbusin natyrën e trazuar të Beogradit dhe më në fund do të lejojë që ai të arrijë të përmbushë potencialin e tij, pa humbur zemrën e tij të hapur dhe entuziazmin për risi.

Ky artikull është botuar në gazetën javore të BIRN-it, në Belgrade Insight.