Ilustrim, Foto: Facebook./Volodymyr Zelensky

Të depërtosh përmes mjegullës së luftës: si po e luftojnë dezinformimin mbi Ukrainën kontrolluesit e fakteve (fakt-kontrolluesit) nga 70 vende të botës

Ukrainefacts.org ka mbledhur qindra verifikime faktesh mbi pushtimin rus në Ukrainë. Clara Jiménez Cruz shpjegon se si funksionon projekti dhe pse ka rëndësi.

Clara Jiménez Cruz është bashkëthemeluesja dhe kryeshefja ekzekutive e Maldita.es, një organizatë spanjolle jofitimprurëse që i kontrollon faktet. Në mëngjesin e hershëm të 24 shkurtit, ndërsa tanket e Vladimir Putinit pushtua en Ukrainën, Clara dhe kolegët e saj krijuan një bazë të dhënash për ta ruajtur çdo pretendim që ata mund ta diskreditojnë për luftën. Ata menjëherë ndanë bazën e të dhënave me kolegë nga dhjetëra organizata që i kontrollojnë faktet në mbarë botën. Qëllimi ishte të bashkëpunojmë, ti vlerësojmë narrativat në zhvillim dhe ta shmangim humbjen e burimeve për ti debutuar të njëjtat pretendime.

Rezultati i bashkëpunimit është ukrainefacts.org, një faqe interneti publike e përditësuar nga gazetarë të 74 organizatave të lajmeve në 70 vende, ku lexuesit mund ta gjejnë çdo pretendim që tashmë është hedhur poshtë. Faqja e internetit përfshin një hartë ndërvepruese të cilën çdo prizë mund ta vendosë në faqen e saj të internetit. Gjatë kohës së këtij shkrimi kjo faqe përmban 738 kontrolle faktesh, një shifër që ka të ngjarë të vazhdojë të rritet në javët e ardhshme. Unë kam biseduar m fme Clara-n për këtë përpjekje bashkëpunuese dhe për sfidat e verifikimit të fakteve me të cilat po përballen ndërsa përpiqen ta dallojnë të vërtetën nga gënjeshtar gjatë luftës në Ukrainë.

Pyetje. Ju dhe ekipi juaj e filluat këtë projekt disa orë pas fillimit të pushtimit. Pse?

Përgjigjie. Vetëm shkalla e dezinformatave ishte e pabesueshme. Ishte çmenduri. Për fat të mirë, këtë herë ishim të përgatitur sepse kishim përvojën e pandemisë dhe e dinim se sa ndryshim mund të bënte bashkëpunimi. Ne filluam të punonim së bashku në një mënyrë shumë të organizuar, pothuajse në të njëjtën minutë që tanket ruse u futën në territorin ukrainas. Të qenit të shpejtë na u shpërblye.

 Ne e dinim se sulmi do të shoqërohej nga një valë pretendimesh të rreme. Ne e dinim gjithashtu se këto mashtrime nuk do të qarkullonin vetëm në Spanjë, por në mbarë botën. Kështu, ne krijuam një bazë të dhënash dhe u dhamë mundësinl më shumë se 100 kontrolluesve faktesh në mbarë botën që të fillonin bashkëpunimin me ne.

Pyetje. Keni marrë pjesë në mjaft projekte bashkëpunuese. Çfarë do të thoshit, a e ka formësuar përgjigjen tuaj ndaj kësaj krize përvoja juaj?

Përgjigjie. Keqinformimi dhe dezinformata qarkullojnë shumë shpejt në çdo krizë dhe një nga mënyrat për ta kufizuar ndikimin e tij është ta përgënjeshtroni atë sa më shpejt që të jetë e mundur. Ja pse bashkëpunimi midis kontrolluesve të fakteve është kyç. Kjo bazë të dhënash na lejon ta dimë se nçë ç’kohë çdo pretendim filloi të qarkullonte në secilin vend dhe na ndihmon të mos i dyfishojmë përpjekjet për t’i hetuar të njëjtat gjëra.

Kur bëhej fjalë për COVID-19, mund të duheshin javë përpara se një pretendim i rremë të hidhej nga një vend në tjetrin. Kur bëhet fjalë për luftën në Ukrainë, një pretendim po bëhet viral në pjesë të veçanta të botës në të njëjtën kohë. Ndonjëherë i njëjti pretendim qarkullon në të njëjtën ditë në 17 vende të ndryshme. Kjo na ndihmoi të kishim një kuptim të qartë të llojit të të dhënave që na duheshin, si të organizoheshim, çfarë të kërkojmë për sa i përket metrikës dhe si të dallojmë narrativat.

Pyetje. Pra, ky projekt nuk do të kishte ndodhur pa COVID-19…

Përgjigjie. Nuk do të kishte nodhur. Ky projekt është rezultat i të gjitha gjërave që mësuam gjatë pandemisë. Nëse do ta dinim se çfarë do të ndodhte në janar të vitit 2020, do të kishim nisur një projekt të ngjashëm bashkëpunimi shumë më herët dhe në një mënyrë më të strukturuar.

Ka ende një rrugë të gjatë për ta bërë për sa i përket bashkëpunimit: kontrolluesit e fakteve janë jashtëzakonisht të ndryshëm në mbarë botën. Ata operojnë në mjedise të ndryshme politike dhe mediatike dhe metodologjitë e tyre ndryshojnë nga njëra-tjetra. Nderyshojnë edhe pikëpamjet e tyre filozofike se si të veprojnë ndryshe. Por ne ndajmë të njëjtat vlera etike dhe gazetareske. Shpresojmë, UkraineFacts.org është hapi i parë për të krijuar përgjigje më të strukturuara ndaj krizave të ardhshme në një mënyrë bashkëpunuese.

Pyetje. Projekti ka gati një muaj që është në përdorim. Cilat kanë qenë sfidat më të vështira gjatë kësaj kohe?

Përgjigjie. Sasia e madhe e keqinformimeve dhe dezinformatave ishte mjaft dërrmuese që në fillim. Pra, ishte edhe më e rëndësishme të ishim të qartë se çfarë ne po kërkonim që të bënin kontrolluesit e fakteve. Ne duhej të ishim shumë të saktë për mënyrën e përdorimit dhe furnizimit të bazës së të dhënave. Ndërkohë  që pushtimi rus përparonte, na duhej të përshtateshim me format më komplekse të falsifikimit: mashtrime që ishin më të vështira për t’u zhbërë, hetime që kërkonin mjete OSINT dhe aftësi në gjuhën ruse ose ukrainase.

Pasi filluam t’i gjenim të njëjtat pretendime vazhdimisht, na u desh të zhvillonim mjete të brendshme të automatizuara të përputhjes në mënyrë që të mund të identifikonim ndeshjet pa u varur nga kujtesa e gazetarëve. Për ekipin tonë, ka qenë gjithashtu një sfidë e vërtetë për të qenë të përditësuar me projektet dhe afatet e tjera. Në fund të fundit, ne kemi burime të kufizuara. Ekipi i Rrjetit Ndërkombëtar të Kontrollit të Fakteve (IFCN) ka qenë jetik dhe super i dobishëm gjatë gjithë procesit.

Pyetje. Çfarë do të bënit ndryshe herën tjetër?

Përgjigjie. Projekti ka pasur një sukses të madh. Por është e rëndësishme të pranohet se kjo ka qenë një zgjidhje emergjente. Të kesh mbi 100 organizata që punojnë në një tabelë nuk është ideale. Shpresojmë, në të ardhmen, ne do të jemi në gjendje të punojmë në një bazë të dhënash më të strukturuar, me kategori të normalizuara që na mundësojnë neve dhe studiuesve t’i hetojmë dhe navigojmë më mirë të dhënat, dhe të prezantojmë teknologji që automatizon disa nga proceset që sot kryhen ende manualisht. 

Ekziston një aspekt kyç që duhet të dakordohemi për qeverisjen. Kush e zotëron bazën e të dhënave? Kush ka akses në të? Për cilat qëllime? Shpresoj që komuniteti i verifikimit të fakteve të krijojë hapësira për të folur për këtë, sepse ka shumë potencial në këtë lloj bashkëpunimi, si për ndikimin e verifikimit të fakteve ashtu edhe kërkimeve akademike në fushën e keqinformimit dhe dezinformimit.

Pyetje. Në projekt janë përfshirë dhjetëra redaksi. Si vendosni se cila redaksi përgënjeshtron çfarë? Dhe si arrini të bëni ndonjë përmbajtje të disponueshme në gjuhë të tjera?

Përgjigjie. Çdo kontrollues faktesh merr vendimet e tij në varësi të asaj që është më e rëndësishme për audiencën e tyre. Ka logjikë që kontrolluesit e fakteve në Indi i kontrollojnë faktet se çfarë po shohin audienca e tyre, ndërsa kontrolluesit e fakteve në Spanjë e hedhin poshtë atë që po bëhet virale në Spanjë.

E megjithatë, verifikuesit e fakteve përfitojnë nga mundësia për ta parë punën e njëri-tjetrit. Nëse një video që po qarkullon si aktuale rezulton se është të paktën 8 vjeç nga një tjetër kontrollues faktesh dhe e shihni atë duke qarkulluar në vendin tuaj, ka shumë punë që nuk keni nevojë ta përsërisni. Këto gjëra na bëjnë të gjithëve më efikas. Të qenit të gjithë nënshkruesit e kodit të parimeve të IFCN garanton që të gjithë të ndjekin të njëjtën metodologji gjatë procesit.

Gjuha është më e ndërlikuar dhe është ende një problem. Çdo kontrollues faktesh e vendos titullin e artikujve të tyre në bazën e të dhënave në anglisht, dhe ne e përkthejmë gjithashtu pjesën e përparme në ukrainefacts.org në spanjisht. Do të ishte e mrekullueshme të ishim në gjendje të mbulonim gjuhë të tjera në mënyrë që redaksitë dhe audiencat në mbarë botën të mund t’i integronin këto kontrolle faktesh në faqet e tyre të internetit, por burimet tona janë të kufizuara. Rreth 300,000 përdorues kanë klikuar në hartë që tregon pretendimet e mohuara në të gjithë botën.

Pyetje. Deri më tani ju keni hedhur poshtë 753 pretendime. Cilat tema dhe formate janë ato që keni gjetur më shpesh në tri javët e fundit?

Përgjigjie. Kjo valë është shumë më vizuale në format: shumë video në veçanti, por edhe fotografi. Për sa i përket temave, ju gjeni mashtrime që favorizojnë palën ruse ose ukrainase: thirrje emocionale që ishin të rreme, sulme që nuk ndodhën në të vërtetë, simpatitë naziste akuza përmes manipulimit të imazhit…

Informacioni është duke u armatosur si një mjet sulmi por edhe si një armë mbrojtëse. Pra, ne po shohim gjithashtu shumë propagandë që lavdërojnë heronj të paidentifikuar ukrainas, të tillë si Fantazma e Kievit ose histori të rreme si ajo për heronjtë e Ishullit të Gjarpërinjve.

Pyetje. A keni vënë re ndonjë ndryshim në temat gjatë javëve të fundit? Për shembull, më shumë dezinformata për refugjatët apo për armët biologjike në ditët e fundit.

Përgjigjie. Në fillim kishte shumë video dhe imazhe të bombardimeve që nuk kishin të bënin me Ukrainën. Në dy javët e fundit, ne kemi filluar të shohim më shumë përmbajtje në lidhje me refugjatët dhe të burgosurit, dhe histori rreth viktimave. Disi, ne kemi kaluar nga historitë e përgjithshme në historitë shumë më specifike. Ajo që nuk ka ndryshuar që nga fillimi janë postimet që pretendojnë se [Presidenti ukrainas] Volodymyr Zelensky është arratisur nga vendi dhe, apo se ai është vrarë.

Me kalimin e kohës, ne shohim përmbajtje që është më e vështirë për t’i kontrolluar faktet. Keqinformatat dhe dezinformatat po bëhen më komplekse dhe burimet po bëhen më të vështira për t’u arritur ose për t’u besuar. Po shohim gjithashtu aktorë që e portretizojnë veten si kontrollues të fakteve. Ata i hedhin poshtë pretendimet e rreme që thonë se ukrainasit i kanë ndarë, por që nuk janë shpërndarë kurrë.

Pyetje. Ju keni thënë kohët e fundit se dezinformatat e lidhura me luftën po udhëtojnë nga një vend në tjetrin shumë më shpejt se dezinformimi  lidhur me COVID-19. Pse e keni thënë një gjë të tillë?

Përgjigjie. Kur ky lloj kapërcimi transnacional ndodhi gjatë pandemisë, normalisht zgjati një muaj apo më shumë. Me këtë luftë, afati kohor është rreth 48 orë. Ne po shohim gjithashtu pretendime të rreme që shpërndahen gjerësisht në vende që nuk janë as në Evropë dhe me marrëdhënie jo aq të drejtpërdrejta në konflikt. Unë do të supozoja se kjo do të ishte një gjë e madhe në Gjermani ose Poloni. Por në Indi, Keni apo Brazil, këtë nuk e prisja. Kjo është një nga ato gjëra që kërkon shumë më tepër hetim. Hipoteza ime personale ka të bëjë shumë me fushatat e organizuara dezinformuese. Për shembull, në gjuhën spanjolle, ne kemi parë se si mohuesit tradicionalë të pandemisë tani po ndajnë jashtëzakonisht dezinformimin pro-Putinit.

Pyetje. Një nga sfidat me të cilat përballen gazetarët është aktorët shtetërorë dhe joshtetërorë që ndajnë përmbajtje vizuale nga vendet e tjera nga konfliktet e mëparshme si diçka që ka ndodhur sot në Ukrainë. Çfarë lloj mjetesh përdor ekipi juaj për t’i verifikuar këto pretendime?

Përgjigjie. Gjëja më themelore është ta kontrolloni këtë në bazë të të dhënave ku mund të shohim nëse videoja është shpërndarë disa vite më parë. Por mund të përdorim edhe mjete mjekoligjore për ta kontrolluar pozicionin e diellit në qiell apo formën e terrenit për t’i verifikuar disa prej tyre. Këto janë mjete që kontrolluesit e fakteve dinë t’i përdorin, por ne po bashkëpunojmë gjithashtu me profesionistët e OSINT në mbarë botën për të qenë më të shpejtë në përmbajtjen tonë të kontrollit të fakteve të punës.

Pyetje. Sipas hulumtimit tonë, shumica (59%) e dezinformatave në një mostër të analizuar në muajin e parë të pandemisë përfshinin forma të ndryshme rikonfigurimi, ku informacioni ekzistues dhe shpeshherë i vërtetë shtrembërohet, rikontekstualizohet dhe nuk fabrikohet plotësisht. A është i përhapur edhe ky lloj dezinformimi i rikonfiguruar tani?

Përgjigjie. Ky është një trend i përgjithshëm tani që e bën punën tonë më të vështirë, por është një zgjedhje logjike nga pikëpamja e njerëzve që nxisin pretendime të rreme. Zhdukja e atyre pjesëve më komplekse të përmbajtjes kërkon më shumë aftësi dhe më shumë kohë.

Megjithatë, gjatë luftës në Ukrainë, ne kemi parë gjithashtu shumë falsifikime mjaft të drejtpërdrejta: ekstrakte nga filma dhe dokumentarë së bashku me pamje që nuk janë aktuale ose sulme me raketa që nuk janë nga Ukraina. Ne kemi parë madje disa video lojëra të portretizuara si pamje që vijnë nga Ukraina.

Pyetje. Craig Silverman raportoi kohët e fundit se llogaritë e rreme të kontrollit të fakteve po përhapnin dezinformata rreth luftës dhe po përforcoheshin nga TV shtetëror rus. A është kjo diçka që ua ka bërë më të vështirë punën?

Përgjigjie. Po. Jo vetëm për shkak të llojit të dezinformatave që ata arrijnë t’i promovojnë ato metoda, por edhe sepse disa njerëz do të mendojnë se nuk mund t’u besojnë kontrolluesve të fakteve në përgjithësi dhe ky është një rrezik i madh. Ne nuk duhet ta injorojmë rolin e medias shtetërore ruse në këto operacione. Maldita.es ka zbuluar atë lloj përmbajtjeje që qarkullon edhe në Spanjë, gjë që na bën të mendojmë se është e përhapur.

Pyetje. A keni zbuluar ndonjë përpjekje nga organe propagandistike, aktivistë apo aktorë të tjerë për të përhapur pretendime të rreme për luftën? Nëse po, cilat taktika i kanë përdorur?

Përgjigjie. Ata kanë përpjekje, por mjetet e propagandës janë normalisht pak më të nuancuara se kaq: strategjia e tyre e përgjithshme është të ndërtojnë narrativa dhe të mbjellin mosbesim te institucionet. Ata nuk e bëjnë këtë vetëm gjatë luftës. Kjo është ajo që ata bëjnë gjatë gjithë kohës. Ne thjesht po i kushtojmë më shumë vëmendje tani.

Një shembull i kësaj është se si RT në kanalet spanjolle e mohoi ose e tallte pushtimin e Ukrainës: “histeri”, “teori konspirative”” është ajo që ata e quanin deri katër ditë para se të fillonte pushtimi. Kjo formë e dezinformimit nuk mund të jetë fakt -kontrollohet ndërsa ndodh, por gjeneron një gjendje shpirtërore që i bën njerëzit të marrin pozicione që nuk do t’i merrnin domosdoshmërisht ndryshe.

Pyetje. Përgënjeshtrimi i pretendimeve të luftës është shumë më i vështirë sesa kontrollimi i pretendimeve për çështje të tjera. Si e mbroni shëndetin mendor të gazetarëve tuaj?

Përgjigjie. Kjo luftë po ushtron shumë presion mbi kontrolluesit e fakteve. Është e vështirë për çdo gazetar të punojë me pamje të luftës. Por është veçanërisht e vështirë për kontrolluesit e fakteve, të cilët duhet t’i kalojnë tetë orë rresht duke parë pamje të tmerrshme për t’i kontrolluar ato. Ne po flasim për llojin e filmimeve që një producent nuk do ta transmetonte në TV. Në Maldita.es dhe në organizata të tjera të kontrollit të fakteve, ne kemi protokolle për ta kufizuar ekspozimin ndaj atyre pamjeve dhe u kemi dhënë ditë shtesë njerëzve që punojnë në luftë. Por kjo është diçka që duhet ta diskutojmë më shumë si industri.

Pyetje. A keni hasur në ndonjë pyetje etike gjatë kontrollimit të fakteve të pretendimeve për luftë?

Përgjigjie. Kemi hasur në disa. Ndërkohë që ekziston një marrëveshje e qartë për gjëra të tilla si mjegullimi i trupave të vdekur në pamje për të ruajtur privatësinë dhe anonimitetin, nuk ka një mandat të qartë se çfarë të bëhet me të burgosurit e luftës. Sipas Konventave të Gjenevës, është e ndaluar shpërndarja e fotografive ose kartave të identitetit të të burgosurve të luftës. Por, çka nëse një nga ushtritë po e bën këtë tashmë dhe një gazetar dëshiron të raportojë për to? A është në rregull për ta bërë një gjë të tillë? Dhe çfarë nëse një kontrollues faktesh dëshiron të zbulojë një histori të rreme rreth një të burgosuri dhe atij i duhet lëtërnjoftimi zyrtar dhe fotografia e të burgosurit që të ndahen si provë? Unë nuk kam një përgjigje për këtë. Kam vetëm pyetje. Ne kemi kontrolle të pabotuara faktesh për shkak të mungesës së një marrëveshjeje për këtë mes kolegëve tanë.

Pyetje. Cilët janë hapat e ardhshëm për projektin? Me rritjen e numrit të përgënjeshtrimeve, a po planifikoni ta ndërtoni një funksion kërkimi? A është kjo diçka që do të vazhdoni ta përditësoni ndërkohë që lufta është në vazhdim e sipër?

Përgjigjie. Qëllimi ynë këtu është të vazhdojmë kësisoji  edhe nëse hasim në vështirësi. Ne duhet të jemi në gjendje të vazhdojmë ta ushqejmë bazën e të dhënave, në mënyrë që ajo të bëhet një koleksion gjithëpërfshirës i keqinformimeve dhe dezinformatave për këtë luftë. Ne duhet të jemi më të mirë në adresimin e informacioneve të rreme dhe mashtruese që qarkullojnë në gjuhët ruse dhe ukrainase. Pasi të përfundojë lufta, sa herë që të ndodhë kjo, kjo bazë të dhënash do të jetë një burim tejët me vlerë për studiuesit për ta kuptuar luftën e informacionit dhe shumë çështje të tjera./reutersinsitute.politics

Përgatiti: Nuhi Shala