Shfaqja "The Handle Project" në Teatrin Oda në Prishtinë më 3 qershor. Foto: BIRN

Regjisorja kosovare vë në skenë polemikat për Çmimin Nobel të Peter Handke

Me një kast aktorësh dhe ekip nga i gjithë Ballkani, Italia dhe Franca, një shfaqje e re trajton polemikat rreth nderimit të Peter Handke me Çmimin Nobel për Letësi në vitin 2019 dhe pyet: “A mund ta ndajmë artin nga artisti?”

Disa polemika nuk plaken kurrë dhe disa rishfaqen në forma të ndryshme.

Kjo është ajo që ndodhi të premten e fundit në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë, kur buja mbi Çmimin Nobel për Letërsi 2019 i shkrimtarit austriak Peter Handke u vu në skenë në teatër.

Në skenë nuk u diskutua vepra e Handke, por fjalët dhe veprimet e një njeriu që mbajti një eulogji në funeralin e Sllobodan Millosheviçit në vitin 2006 dhe hodhi dyshime mbi masakrat e boshnjakëve myslimanë gjatë luftës së Bosnjës 1992-1995.

I festuar në Serbi dhe në pjesën e mbizotëruar nga serbët e Bosnjës, Çmimi i tij Nobel u kritikua në pjesë të tjera të ish-Jugosllavisë, ku Handke shihet si një apologjet për ideologjinë e Serbisë së Madhe që nxiti luftërat.

Vendimi i Komitetit Suedez të Çmimit Nobel shkaktoi debat nëse vepra e një shkrimtari mund të shikohet dhe vlerësohet pavarësisht nga pikëpamjet e tij morale ose politike.

Drejtoresha Blerta Rrustemi Neziraj tha jo.

“Qëndrimi ynë është i qartë: fabrikimi i së vërtetës, mohimi i gjenocidit dhe mbështetja për kriminelët e luftës nuk mund t’i shiten publikut si ‘letërsi’,” tha ajo për BIRN. “Dhe këto pikëpamje nuk mund të konsiderohen dhe tolerohen nën konceptin e ‘lirisë artistike’”.

Shfaqja u shfaq premierë në Prishtinë më 3 qershor dhe mbërrin në Beograd, kryeqytetin serb, të enjten.

Foli në mbështetje të kriminelëve të luftës

The Handke Project, i interpretuar në anglisht, është një bashkëprodhim nga Qendra Multimedia, Mittelfest & Teatro della Pergola me qendër në Prishtinë nga Italia, Teatri Dortmund i Gjermanisë dhe Teatri Kombëtar i Sarajevës & Festivali Ndërkombëtar i Teatrit – Scene MESS nga Bosnja dhe Hercegovina.

Ajo fillon me fjalët e një aktori në skenë, i cili i bën thirrje kujtdo në audiencë që identifikohet si “fashist, homofob apo anti-rom” të largohet. Skena është e thjeshtë – një platformë në formën e një varri, me gjurmë këmbësh të vendosura rreth tij.

Skena të sjell qartazi në mendje mjerimin e viteve 1990, kur rreth 140,000 njerëz vdiqën në luftërat në Kroaci, Bosnje dhe Kosovë.

Handke, nëna e të cilit ishte nga Sllovenia, vuri në pikëpyetje përgjegjësinë e forcave serbe të Bosnjës për mizoritë e kryera gjatë rrethimit të tyre 1425-ditor të Sarajevës dhe, kur mbaruan luftërat në Bosnje dhe Kroaci, botoi një libër në 1997 të titulluar “A Journey to the Rivers: Justice for Serbia”. Ai ka folur në mbështetje të udhëheqësit politik serb boshnjak të kohës së luftës Radovan Karaxhiç dhe shefit ushtarak Ratko Mlladiç, të dy të dënuar për krime lufte, përfshirë gjenocid.

Në qershor 1999, disa ditë pasi Millosheviçi u detyrua të tërhiqte forcat e tij nga Kosova pas 11 javësh sulmesh ajrore të NATO-s për të ndalur vrasjen dhe dëbimin e civilëve shqiptarë etnikë, Handke mori një pasaportë jugosllave.

Shtatë vjet më vonë, kur Millosheviçi vdiq në qelinë e tij në Hagë ndërsa po gjykohej për krime lufte, përfshirë gjenocid, shkrimtari mbajti një fjalim në funeralin e Millosheviçit në qytetin e tij të lindjes, Pozarevac.

Në shfaqje, një aktor pyet se çfarë do të kishte ndodhur nëse një shkrimtar si George Orëell do të kishte mbajtur një eulogji në varrin e Adolf Hitlerit.

Në fillim jemi qenie njerëzore

Vepra “The Handke Project” në teatrin Oda në Prishtinë më 3 qershor. Foto: BIRN.

Akademia Suedeze e mbrojti zgjedhjen e saj të Handke, një romancier, eseist dhe dramaturg i vlerësuar nga kritika, si dhe një shkrimtar në filmin e Wim Wenders të vitit 1987, “Wings of Desire”. Nuk është brenda mandatit të Akademisë “të balancojë cilësinë letrare kundër konsideratave politike”, tha ajo. Vetë Handke nuk pranoi të diskutonte për këto polemika, duke thënë: “Më pëlqen letërsia, jo opinionet”.

Vepra e Rrustemi Nezirajt, megjithatë, merr si pikënisje pikërisht çështjen e vlerësimit të artit nga një artist që “ka shkelur kufijtë e dinjitetit njerëzor”.

“Ne nuk e shikojmë Handke si shkrimtar, por si Handke si një fenomen të hipokrizisë dhe injorancës evropiane”, tha ajo për BIRN.

Një nga aktorët, Ejla Bavciç nga Bosnja, tha se një artist nuk mund të fshihet pas artit të tij.

“Mendoj se ne jemi fillimisht qenie njerëzore dhe më pas, jemi artistë, ose çfarëdo që jemi”, tha Bavciç për BIRN pak minuta pas premierës dhe qartësisht e rraskapitur nga mundi dhe emocioni i performancës.

“Në një moment, duhet të zbulosh veten, çfarë je, nëse je i mirë apo i keq. Nuk mund të fshiheni apo të gënjeni me artin.”

Dy net shfaqje në Beograd

Përveç Bavciç, kasti i The Handke Project përfshin aktorin francez me origjinë nga Kosova, Arben Bajraktaraj, Adrian Morina dhe Verona Koxha nga Teatri Kombëtar i Kosovës, Anja Drljeviç, e cila jeton në Beograd, por me origjinë nga Mali i Zi, dhe Klaus Martini nga Italia.

Vetë procesi ishte i ndërlikuar nga trashëgimia e kolapsit të përgjakshëm të Jugosllavisë.

Për shkak të faktit se Bosnja, falë kundërshtimeve të serbëve të Bosnjës, nuk e njeh Kosovën, Rrustemi Neziraj tha se kishte qenë vërtet një “luftë” të siguronte vizën për në Kosovë për Bavciçin.

Më pas tre anëtarë serbë të kastit u larguan nga projekti, “sepse ata e konsideruan këtë një temë të ndjeshme”.

Megjithatë, dramaturgia e projektit është dramaturgia e shquar serbe Biljana Srbljanoviç, ndërsa vepra është planifikuar të vihet në skenë në Teatrin Bitef të Beogradit më 9 dhe 10 qershor, përpara se të udhëtojë në Itali, Gjermani dhe Bosnje.

Eventet e mëparshme kulturore që trajtojnë rolin e Serbisë në luftërat e viteve 1990 janë pritur ndonjëherë me protesta në Beograd nga nacionalistët e krahut të djathtë.

Rrustemi Neziraj tha se shpresonte që publiku të largohej me “përshtypje të mirë”, por jo domosdoshmërish se do të “pajtohej me atë që themi në skenë”.

“Dhe sigurisht, nëse publiku del i irrituar nga marrëzitë e Peter Handke dhe Komitetit të Nobelit, kjo do të ishte ideale”, tha ajo. “Por ata gjithashtu mund të dalin të irrituar nga qasja jonë.”

“Nuk do të doja që ata të dilnin nga teatri të qetë dhe entuziastë për ‘botën perfekte në të cilën po jetojmë’.”

“Të gjitha llojet e reagimeve janë legjitime, për sa kohë nuk janë të dhunshme.”