Pas pandemisë: Rreziqet dhe premtimi për Ballkanin Perëndimor

Ndërkohë që koronavirusi nxjerr në pah më të mirën dhe më të keqen në vendet në Europën Juglindore, në rrezik është shëndeti demokratik i rajonit.

Kriza e koronavirusit prekur ndjeshëm sistemet shëndetësore dhe ekonomitë e shteteve të Ballkanit Perëndimor. Ajo ka ndezur tensionet e brendshme dhe ka nxjerrë në pah rrymat politike që mund të rrezikojnë të ardhmen e demokracisë në rajon.

Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia e Veriut dhe Serbia – të gjithë po ndiejnë barrën e kësaj. Me pasuri dhe ritme rritje më të ulëta sesa homologët e tyre në Europën Perëndimore, atyre u mungojnë fondet, asetet mjekësore dhe sistemet e menaxhimit të krizave për të luftuar në mënyrë efektive krizën.

Numri i raportuar i rasteve me COVID-19 në rajon varion nga disa qindra në Mal të Zi dhe Shqipëri në më shumë se 1,000 në Maqedoninë e Veriut dhe më shumë se 5,000 në Serbi, vendi më i goditur nga virusi.

Megjithatë, shkalla e vërtetë e krizës në rajon është e vështirë të vlerësohet për arsye politike dhe praktike.

Aty ka pak transparencë. Nga frika e paqëndrueshmërisë së shkaktuar nga paniku, qeveritë e Ballkanit Perëndimor po fshehin informacione mbi kapacitetin e shërbimeve shëndetësore dhe numrin e respiratorëve.

Mungesa e kiteve të testimit gjithashtu e bën të vështirë vlerësimin e shkallës së plotë të infeksioneve, me shtetet e Ballkanit Perëndimor në një disavantazh kritik krahasuar me fqinjët e tyre në BE në trajtimin e “armikut të heshtur”.

Serbia, me një popullsi prej rreth shtatë milionë banorësh, ka pothuajse 3,400 kite testimi për një milion banorë, sipas të dhënave të Worldometer. Kroacia dhe Sllovenia kanë rreth 4,900 dhe 18,000, përkatësisht, me popullsi prej rreth katër dhe dy milion milionë.

Stresi në sistemet shëndetësore nuk ka zbuluar dobësitë financiare të vendeve në Ballkanin Perëndimor dhe nevojën për ndërhyrje fiskale të BE-së.

BE-ja është përgjigjur. E shtyrë nga eurodeputetët për të përfshirë Ballkanin Perëndimor në përgjigjen e saj të përbashkët europiane dhe me dëshirën për të ruajtur rendin në sferën e tij gjeopolitike, BE-ja ka mobilizuar një paketë për lehtësimin e krizës për t’i dhënë sistemeve shëndetësore të rajonit burime për të përmirësuar dhe trajtuar pandeminë.

Marrëveshja fiskale e zbuluar këtë muaj ndan 410 milionë euro ndihmë bilaterale për qeveritë në Ballkanin Perëndimor.

Ai siguron rreth 38 milionë euro për pajisje mjekësore dhe pajisje mbrojtëse. Në planin afatshkurtër dhe afatmesëm, jep 374 milionë euro për të adresuar implikimet socio-ekonomike të pandemisë dhe për të ndihmuar rimëkëmbjen ekonomike të rajonit.

Edhe pse kritikët, përfshirë qeverinë serbe, e kanë kritikuar paketën si shumë pak dhe shumë vonë, ndihma e BE-së ka ndihmuar në forcimin e sistemit shëndetësor dhe në lehtësimin e impaktit të sëmundjes.

Përveçse ka vënë në situatë të vështirë sistemet shëndetësore dhe arkat e shtetit, pandemia ka vënë në provë edhe ndikimin e BE-së në rajon, ka shkaktuar tensione të brendshme dhe ndërkombëtare dhe ka acaruar tensione politike ekzistuese.

Fillimisht, kriza ka sfiduar autoritetin e BE-së ndërsa shërbeu si një mundësi dhe një provë për Brukselin për të rindërtuar besueshmërinë e tij në Europën Juglindore.

Vitet e hezitimit për të mirëpritur shtetet e Ballkanit Perëndimor në BE, duke kulmuar me një vendim vitin e kaluar për të ngrirë bisedimet e anëtarësimit me Shqipërinë dhe Maqedoninë e Veriut, i kanë kushtuar shumë politikisht BE-së dhe qeverive të rajonit.

Refuzimi i BE-së për të hapur dyert e veta, pavarësisht investimit të një kapitali të rëndësishëm politik për nxitjen e reformave dhe zgjidhjen e mosmarrëveshjeve historike, ka shkaktuar zhgënjim popullor, ka dëmtuar forcat politike progresive dhe ka dëmtuar legjitimitetin e BE-së në rajon.

Në Bosnjë dhe Hercegovinë, pasoja ka qenë një krizë politike që ka bërë që vendi të largohet nga BE-ja deri në atë pikë sa presidenti Francez Emmanuel Macron e quajtur atë një “minë me sahat” në pragun e bllokut.

Megjithatë, shumica e krizave ofrojnë mundësi dhe COVID-19 nuk bën përjashtim. Paketa e ndihmës nga ana e BE-së mund të ndihmojë në përmirësimin e reputacionit të BE-së në Ballkanin Perëndimor.

Në disa vende, ndihma e BE-së ka shërbyer për të riafirmuar lidhjet politike të qeverive marrëse me Brukselin. Liderët në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut kanë përshëndetur mbështetjen e BE-së dhe konfirmuan angazhimin e tyre për bashkimin.

Por vende të tjera, ndihma ka përshkallëzuar përçarjet.

Në rastin e qeverisë serbe, e cila morri 93.4 milionë euro, çekun më të madh në rajon – presidenti Aleksandër Vuçiç e kritikoi sasinë dhe kohën e ndihmës dhe denoncoi standardet e BE-së ndërsa konfirmoi besnikërinë e vendit të tij ndaj Kinës dhe presidentit të saj, Xi Jinping.

Gjatë viteve të fundit, Serbia ka marrë kredi të mëdha kineze për projekte infrastrukture, duke e bërë atë marrësin e katërt më të madh të investimeve të huaja direkte kineze në Europë. Kjo ka çuar në një rritje të niveleve të ndotjes së Serbisë dhe ka ngritur shqetësimin e BE-së për politikën mjedisore dhe pajtueshmërinë e Serbisë me legjislacionin e BE-së për privatësinë dhe mbrojtjen e të dhënave.

Ndërkohë që këta faktorë kanë përshkallëzuar tensionet midis Serbisë dhe BE-së, kriza i ka mprehur edhe më shumë mosmarrëveshjet mes tyre. Kjo është problematike pasi tensionet kanë implikime afatgjata në zhvillimin e të gjithë rajonit të Ballkanit Perëndimor.

Shfrytëzimi i emergjencës shëndetësore nga Serbia për të dëmtuar autoritetin e BE-së dhe për të legjitimuar përputhjen e saj me qeveritë autoritare të Kinës, Rusisë dhe shteteve të Gjirit, thellon edhe më tej përçarjet në Europën Juglindore.

Kjo përbën gjithashtu rrezikun që Bosnja dhe Hercegovina – me një popullsi 30 për qind etnike serbe – të bashkohet me Serbinë në drejtim të ndikimeve autoritare ndërkohë që duke u larguar më tej nga Brukseli.

Kjo mund të dëmtojë koherencën e ardhshme të bllokut dhe ndikimin e tij demokratik në rajon, në një kohë kur legjitimiteti i BE-së po kritikohet ashpër edhe nga anëtarët e vjetër, Italia dhe Spanja.

Katastrofa po ndihmon populistët të ndërtojnë një narrativë politike në të cilën shtetet e Ballkanit Perëndimor shihen si të braktisur nga fqinjët e tyre të BE-së, edhe pse ata mbajnë barrën e krizës së emigrantëve në Europë.

Në planin afatgjatë, këto zhvillime do të provokojnë populizmin dhe do të ushqejnë paqëndrueshmërinë në Ballkanin Perëndimor – një rajon shumë i njohur me politikë autoritare, tensione etnike dhe luftëra civile.

Një implikim shtesë i krizës është efekti i saj në politikën e partive vendase. Ndërkohë që pandemia ka acaruar tensionet midis partive qeverisëse dhe atyre opozitare në pothuajse të gjitha vendet e rajonit, disa qeveri duken të vendosura për të dalë nga kriza në një pozicion politikisht të favorshëm. Të tjera jo.

Në pamje të parë, zënkat e brendshme kanë të bëjnë me mosmarrëveshjet për politikat pandemike. Një vështrim më i thellë tregon se tensionet janë të rrënjosura në konflikte politike të gjata dhe ofrojnë një ide për fatet e partive qeverisëse pas COVID-19.

Në Kosovë, qeveria e sapozgjedhur e Albin Kurti nuk pranoi të deklaronte gjendjen e jashtëzakonshme. Kurti madje shkarkoi ministrin e brendshëm të vendit, Agim Veliu, gjoja për përhapje paniku mbi pandeminë.

Vendimi shkaktoi rrëzimin e qeverisë së Kurtit nga një mocion mosbesimi i iniciuar nga Partia Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK). Në realitet, tensionet midis partive të koalicionit qeverisës, LDK-së dhe Lëvizjes Vetëvendosje të Kurtit, kishin muaj që shtoheshin për shkak të çështjes së tarifave për mallrat e importit nga Serbia, të cilat Kurti propozoi t’i hiqte kur partia e tij erdhi në pushtet dy muaj më parë.

Me pamundësinë e mbajtjes së zgjedhjeve të reja në mes të pandemisë, mosmarrëveshja e brendshme politike në Kosovë ka krijuar një vakum lidershipi që ka dëmtuar në mënyrë kritike aftësinë e vendit për të menaxhuar krizën.

Në Shqipëri, kryeministri Edi Rama dhe Partia e tij Socialiste në pushtet vepruan me vendosmëri për të frenuar përhapjen e virusit. Megjithatë, Partia Demokratike, PD, ka qenë kritike për përgjigjen e qeverisë.

Kritikat e PD-së variojnë nga sasia e kufizuar e kiteve të testimit dhe fondeve për të mbështetur rimëkëmbjen e bizneseve në strategjinë e përgjithshme të Ramës në luftën kundër pandemisë.

Tensionet mes dy partive janë përshkallëzuar tashmë prej vitesh, të shoqëruara me bojkote parlamentare nga ana e PD-së dhe akuza për korrupsion politik, duke arritur kulmin kur përfaqësuesit e PD-së dogjën mandatet e tyre dhe lanë parlamentin në shkurt 2019.

Kriza e fundit, megjithatë, premton të jetë politikisht e dobishme për Partinë Socialiste në pushtet. Përgjigja efikase e Ramës ndaj pandemisë shërben për të konsoliduar autoritetin e qeverisë duke dëmtuar besueshmërinë e opozitës dhe perspektivat elektorale afatgjata.

Si përfundim, përgjigja e Ballkanit Perëndimor ndaj COVID-19 ka zbuluar një tendencë të fshehtë për të qeverisur me një autoritet të rreptë dhe me pak kompromis.

Të gjitha vendet e rajonit kanë zbatuar masa drakoniane për të zvogëluar përhapjen e virusit. Ata kanë mbyllur kufijtë, kanë vendosur kufizime udhëtimi, kanë ndaluar tubime të mëdha publike, shkollat janë mbyllur dhe kanë vendosur ndalime specifike për lëvizjen e lirë.

Në lëvizje që të kujtojnë të kaluarën komuniste, qeveritë kanë nxjerrë në rrugë policinë, kanë mbyllur gjykatat, kanë pezulluar zgjedhje, kanë rritur mbikëqyrjen dhe kanë vendosur kufizime për mediat.

Natyra e rreptë e këtyre masave është theksuar nga retorika e ngurtë dhe e pa kompromis – e dhënë përmes mediave shtetërore dhe platformave të rrjeteve sociale – në të cilat liderët politikë dënojnë shkelësit për mosrespektimin e rregullave të karantinës.

Masat vijnë në një kohë politikisht të favorshme për liderët dhe kanë varfëruar fuqinë e mospajtimit të qytetarëve.

Në Mal të Zi, vendimi i fundit i qeverisë për të ndaluar tubimet publike i dha fund në mënyrë efikase protestave të muajve të fundit kundër një ligji kontrovers për lirinë fetare që ka komplikuar tensionet midis Malit të Zi dhe Serbisë.

Në Maqedoninë e Veriut dhe Serbi, shpallja e gjendjes së jashtëzakonshme ka lejuar qeveritë të pezullojnë në mënyrë arbitrare të drejtat themelore.

Në Serbi, kjo përfshin një ndalim të plotë të lëvizjes për njerëzit e moshës 65 vjeç ose më shumë, ndërsa për të tjerët ka orare të caktuara lëvizjeje. Plus ka rregulla të rrepta karantine për studentët dhe punëtorët e përkohshëm që kthehen në shtëpi nga jashtë vendit.

Ndërsa masat dhe retorika bëhen më të rrepta, këto tendenca shtojnë shqetësimet për implikime afatgjata të krizës në rezultatet e shëndetit publik dhe për të drejtat e njeriut në rajon.

Ndërkohë që janë të justifikuara në një kohë pandemie globale dhe madje njihen me ligjin ndërkombëtar, këto hapa nuk duhet të jenë arbitrare ose diskriminuese dhe ato duhet të jenë të bazuara në prova.

Përndryshe, si në rastin e Hungarisë, kriza rrezikon të përdoret nga partitë në pushtet për të çimentuar pushtetin e tyre. Ajo rrezikon gjithashtu normalizimin e shkeljeve politike të të drejtave të qytetarëve. Në planin afatgjatë, këto praktika të drejtuara nga kriza kërcënojnë perspektivën demokratike të shteteve të Ballkanit Perëndimor.

Por, pavarësisht të gjithë kaosit, kriza COVID-19 gjithashtu ofron dritë shprese.

Ajo ka lidhur Ballkanin Perëndimor – si pjesën tjetër të botës – në një luftë kundër armikut të padukshëm. Ajo ka shkaktuar një tolerancë më të madhe dhe ka krijuar një vetëdije të përbashkët që, për momentin, të paktën, njerëzimi merr përparësi para politikës dhe se vlera e jetës së njeriut nuk përcaktohet nga ngjyra e lëkurës, besimet fetare apo nga shkrimi mbi pasaportën e tij.

Në disa raste, vullneti i mirë ka dalë në pah në formën e bashkëpunimit ndërkombëtar.

Shumë njerëz kanë fajësuar krizën politike të Kosovës – përfshirë rënien e qeverisë së Kurtit – për mospajtimet midis BE-së dhe Shteteve të Bashkuara në një proces dialogu midis Prishtinës dhe Beogradit. Por mbështetja gjermane ka sjellë njëfarë pajtimi.

Muajin e kaluar Kosova hoqi tarifën 100 për qind për lëndët e para që vijnë nga Serbia dhe Bosnja dhe Hercegovina. Ndërsa njoftimi u prit me skepticizëm në Serbi, vendimi i Kosovës, megjithatë, hap derën e rritjes së reciprocitetit midis vendeve dhe konfirmon përafrimin e Kosovës me BE-në.

Diku tjetër, kriza i ka ofruar një mundësi qeverive të Ballkanit që të dëshmojnë se janë partnerë të barabartë në arenën ndërkombëtare.

Ndërsa fuqive globale si Fondi Monetar Ndërkombëtar, Bankës Botërore dhe BE-së i bashkohen edhe Kina, Rusia dhe Turqia në dërgimin e furnizimeve mjekësore dhe ndihmës humanitare për të ndihmuar shtetet e Ballkanit Perëndimor, këto të fundit po ngrihen në lartësinë e sfidës, megjithëse në mënyra më modeste.

Shqipëria e bëri këtë duke dërguar një ekip prej 30 mjekësh dhe infermierësh në Itali për të ndihmuar në luftën kundër virusit në rajonin tepër të goditur të Bergamos.

Ky gjest është më shumë sesa një demonstrim i mirënjohjes së Shqipërisë për fqinjin e saj përtej Adriatikut, i cili për dekada ka qenë një vend destinacioni për emigrantët shqiptarë. Ai është gjithashtu një deklaratë e aftësisë dhe autoritetit politik të Tiranës për pjesën tjetër të botës perëndimore – një sinjal në kohën e duhur duke marrë parasysh vendimin e fundit të Këshillit Europian për të hapur negociatat e anëtarësimit me Shqipërinë dhe Maqedoninë e Veriut.

Si rezultat, kjo ndihmon shanset elektorale të qeverisë duke dërguar një mesazh të fortë për votuesit. Duke rritur reputacionin e vendit dhe duke avancuar progresin e integrimit në BE, qeveria pozicionohet në mënyrë të favorshme kundër opozitës.

Në planin e menjëhershëm, bashkëpunimi në rajon duhet të mirëpritet ndërkohë që vendet bashkohen për të luftuar virusin. Në planin afatgjatë, megjithatë, bashkëpunimi i shkaktuar nga kriza mund të shkaktojë një zhvendosje në përafrimin politik me shtetet autoritare, duke rrezikuar jo vetëm vlerat e përbashkëta europiane, por edhe stabilitetin në rajon.

Ndihma mjekësore dhe financiare e dërguar në Ballkanin Perëndimor nga Rusia, Kina, Turqia dhe shtetet e Gjirit mund të shërbejë si justifikim që qeveritë të krijojnë aleanca të reja ose të vendosin politika që në kushte normale do të hasnin kundërshtimin e votuesve.

Kështu, ndërsa Turqia i dërgon ndihmë Kosovës ose Serbia merr pajisje mjekësore dhe mbështetje financiare nga Rusia, Kina dhe Hungaria, pyetja është nëse ndihma vjen me një çmim të lartë për perspektivat demokratike të rajonit.

Lufta për të mbrojtur të drejtat demokratike në shtetet postkomuniste në Ballkanin Perëndimor ka vazhduar për 30 vjet. Ajo është një betejë që nuk duhet humbur gjatë luftës së menjëhershme kundër pandemisë.

Mendimet e shprehura në seksionin e opinioneve janë vetëm ato të autorit dhe jo domosdoshmërish pasqyrojnë pikëpamjet e BIRN.