Foto: Daniel Petrick

Në autobusin Serbi - Kosovë, tensionet etnike lihen anash

Marrëdhëniet ndërmjet Serbisë dhe Kosovës mund të jenë të rënda, por në autobusin që qarkullon midis dy vendeve jomike ekziston një hapësirë që përgënjeshtron stereotipet e urrejtjes dhe ndarjes etnike.

 

“Bëni gati biletat!” – thërret shoferi i autobusit në shqip ndërsa autobusi lë Beogradin. “Përgatisni biletat (Spremite kartice)!” e thotë këtë herë në serbisht. Merrni biletat, autobusi po niset për në Kosovë.

Çdo ditë, dy autobusë nisen në secilin drejtim për dhe nga Beogradi dhe Dragashi, qyteti më në jug në Kosovë. Edhe pse janë fqinjë, udhëtimi mes Serbisë dhe Kosovës mund të jetë i vështirë. Shumë prej tyre kanë frikë teksa udhëtojnë me autobusin me targa serbe në Kosovë, dhe shumica e targave kosovare nuk kanë autorizim që të përdorën në Serbi. Ndalesat në Prishtinë, Graçanicë dhe Prizren gjatë rrugës, ky autobus është një nga lidhjet e pakta që lidh Beogradin dhe Prishtinën; gjithashtu lidh komunitetin shqiptar, serb, turk, boshnjak dhe goran brenda Kosovës.

“Bëni gati letërnjoftimet!”, thërret shoferi i autobusit ndërsa autobusi afrohet drejt kufirit. “Spremite lične kartice!” Ai përsëritet në gjuhën serbe – përgatitni letërnjoftimet!

Ndërsa udhëtarët respektojnë urdhrin dhe nxjerrin letërnjoftimet dhe pasaportat, një grua e moshuar shpalos kopjen e saj të gazetës Koha Ditore, gazeta më e madhe në gjuhën shqipe dhe nxjerr letërnjoftimin e lëshuar nga Serbia. Një burrë shqipfolës në moshë përpëlitet me portofolin e tij dhe rastësisht nxjerr kartën e tij Bus Plus, një mujore e transportit publik të Beogradit, përpara se të gjente letërnjoftimin e tij të lëshuar nga autoritetet kosovare – duke na sugjeruar se ai kalon më shumë kohë nëpër autobusët lokalë të Beogradit sesa në Kosovë.

Ndërsa shoferi mbledh letërnjoftimet, kalon përbri një gruaje me një kollë të vazhdueshme dhe pyet në shqip: “A je mire?” Pasi sheh emrin e saj, më vonë ia kthen letërnjoftimin e saj duke i thënë me respekt në gjuhën serbe: “Izvolite gospodo”, – Urdhëroni zonjë.

Marrëdhëniet ndërkufitare ndërmjet Kosovës dhe Serbisë janë përkeqësuar në mënyrë drastike në muajt e fundit. Nga ofendimet për çështje tregtare midis Ministrit të Jashtëm të Serbisë dhe Ambasadorit të Kosovës në SHBA në hollin e Kombeve të Bashkuara, OKB, deri tek bllokada në vazhdim e sipër nga Serbia ndaj pjesëmarrjes së Kosovës në organizatat ndërkombëtare dhe taksa 100 përqind e vendosur nga Kosova për të gjitha prodhimet serbe si përgjigje ndaj kësaj bllokade, tensionet janë të larta.

Me stopimin e dialogut të udhëhequr nga BE midis Beogradit dhe Prishtinës dhe bisedimet në vazhdim për një “korrigjim të kufijve”, ose shkëmbim i territoreve – që për disa nënkupton frikë që mund të përkeqësojnë tensionet brenda vendit dhe ndërmjet dy vendeve – duket pak shpresë se marrëdhëniet do të normalizohen së shpejti.

Por në rrafshin individual, gjërat po ecin si më parë. Shumica e pasagjerëve në këtë linjë autobusi mbanin gjallë lidhje të rreme ekonomike dhe familjare në kohën e ish-Jugosllavisë.

Por kishte edhe raste të bashkëveprimeve të reja ekonomike dhe personale. Megjithëse disa serbë, shqiptarë dhe goranë janë ende duke u rikuperuar nga lufta në Kosovë në vitet e ‘90, autobusi është një hapësirë që përgenjështron stereotipet e urrejtjes dhe ndarjes etnike. Këtu, dygjuhësia serbe dhe shqiptare trajtohet si e paqartë – një standard i mërzitshëm sesa një shkak për tensione dhe agresion.

Për T., i cili preferoi që emri i tij të mbetet anonim, dygjuhësia ka të bëjë me përditshmërinë e tij. Vjen nga Hasi i Kosovës, rajon ky i famshëm për përmbushjen e nevojave për furrtarë për krejt Jugosllavinë. Ai ka punuar si furrtar në Zagreb, Kroaci, për 35 vjet.

Ai udhëton në shtëpi në këtë linjë autobusi çdo tre deri në katër muaj për të vizituar familjen. Teksa tymos duhanin në stacionin e autobusëve në Beograd, duke pritur që autobusi të nisej një mëngjes në fund të majit, ai tha se, si shqiptar, kurrë nuk kishte pasur asnjë problem në Zagreb, Beograd, apo edhe në autobus. “Kur një person është një person, nuk ka rëndësi se cilës kombësi i përket,” tha ai.

Udhëtimi në drejtimin e kundërt në mes të korrikut ishte një trashëgimi tjetër e lidhjeve kulturore dhe ekonomike të epokës Jugosllave. Hadija, një grua shqiptare në moshë dhe ish mësuese dhe ish-përfaqësuese për Kosovën në Ministrinë Jugosllave të Arsimit, kishte qenë në vendlindjen e saj në Prizren për disa javë pas vdekjes së motrës së saj. Tani ajo po kthehej në Beograd, ku jeton që nga viti 1973.

Gjatë udhëtimit, ajo shqetësohej pse rrezet e diellit po binin mbi çantën e saj të mbushur me djathë Sharri, i bërë në malet e Sharrit, në rrethinën e Prizrenit. “Për fat të keq ky nuk është djathi i mirë, origjinali,” tha ajo me një dozë pikëllimi. “E mërkura është ditë pazari, andaj unë munda të marr veç djathë lope. Djathi i mirë vjen prej malit, prej deleve “.

Ajo e kishte blerë djathin për fëmijët e saj dhe familjet e tyre, që të gjithë shqiptarë duke jetuar në Beograd. “Para luftës, ishim më shumë shqiptarë në Beograd, por shumë prej tyre u larguan,” rikujton ajo.

Ndoshta e kishte fjalën për M. Berisha, i cili ishte ulur pak ulëse më prapa. I lindur në Beograd, me prindër shqiptarë nga Prishtina, babai i tij e transferoi familjen në Kosovë në vitin 2000 menjëherë pasi mbaroi lufta. Por, para disa muajve, ai vendosi të kthehet përsëri në Beograd. Tani ai punon në një fabrikë autopjesësh afër Beogradit.

Në një kohë tensioni të rritur midis dy vendeve, Berisha na e shpjegoi lëvizjen e tij në Beograd në terma pragmatikë.

“Në Kosovë nuk ka shumë punë. Mendoj se jetesa është më e lehtë në Beograd. Ka ligje më të mira sesa në Kosovë. Në Kosovë, nëse mundem me thanë me një fjali të vetme, mund të punosh krejt muajin për 200 euro. Sa i bjen kjo? Asgjë!”

Si përparësi e sheh faktin se gjyshërit e tij kanë jetuar në Beograd në vitin 2000 dhe akoma jetojnë atje, por në përgjithësi, përshtatja me jetesën në Beograd ka qenë më e lehtë për të.

Kur lexon gazetat dhe sheh fyerje etnike ndaj shqiptarëve në kryetituj, ose parashikime imagjinare të një lufte në ardhje, ai i hedh poshtë ato si “krejt politike” dhe si diçka që nuk prek jetën e tij. “Gjithçka është normale, jetojmë, punojmë. Unë kurrë nuk kam pasur ndonjë lloj problemi, as si shqiptar në Beograd, as si beogradas në Kosovë. ”

Për shkak të mungesës së interesit ose njohjes së gjuhës dhe kulturës serbe në gjeneratën e pasluftës në Kosovë, vendimi i Berishës është një vazhdim befasues i modeleve më të vjetra të migrimit. Por autobusi ofron mundësi të krijimit të lidhjeve të reja.

Marko, një student kuzhine në Beograd, me origjinë nga Leskovci në jug të Serbisë, po udhëtonte në drejtim të kundërt në fund të majit. Teksa udhëtonte bashkë me tre serbë të tjerë, udhëtimi i tij i parë në Kosovë do të ishte i shkurtër.

“Do të shkojmë në Prishtinë dhe prej aty do të udhëtojmë pastaj me aeroplan për në Finlandë sepse biletat nga Prishtina për në Helsinki janë shumë më të lira se ato nga Beogradi,” shpjegoi ai. Destinacioni i tyre i fundit ishte një fermë luleshtrydheje rreth 100 kilometra jashtë Helsinkit, ku ata planifikojnë të punojnë gjatë sezonit.

Petar, nga një fshat përgjatë kufirit Kroato-Serb, po udhëtonte me Markon dhe kishte punuar në fushat e luleshtrydheve finlandeze në disa prej sezonave të fundit verore, duke udhëtuar përmes Prishtinës çdo herë. Duke komentuar në lidhje me të folurit në autobus, ai bëri një shaka: “Autobusi është serb për sa kohë është në Serbi; sapo ta kalojë kufirin – është autobus shqiptar.”

Nëse e kishte fjalën për muzikë, shakaja e tij ishte pjesërisht e vërtetë. Radioja lëshohej dhe ndalej gjatë udhëtimit të Hadijes dhe Berishës në Beograd në mes të korrikut dhe, kur autobusi u afrua në kufi, shoferi e ndërroi kanalin e radios prej një radistacioni shqip në një radiostacion serb.

Por një dëgjues i kujdesshëm do ta vërente se kënga që po dëgjohej kur autobusi hyri në Serbi ishte një baladë e solistit kroat Giboni, e ndjekur nga kënga Lovac i Kosuta, ose “Gjuetari dhe Lepuri” nga grupi boshnjak i epokës Jugosllave Plavi Orkestar. Ku tjetër mund të dëgjohet një këngë shqipe e ndjekur nga një këngë kroate, boshnjake dhe më pas një këngë serbe?

“Dhjetë minuta pauzë!” Shoferi thotë ndërsa ndalet në një pushimore përgjatë autostradës në fillim të qershorit. “Deset minuta pauza!”

Gjatë pauzës dhjetë minutëshe, një çift i moshuar i komunitetit goran hyn në autobus. Ata kishin qenë në Beograd për një kontroll mjekësor dhe më pas kishin vizituar djalin dhe vajzën e tyre që jetojnë në Serbi. Për shkak se parakushtet mjekësore në Kosovë mungojnë, është e zakonshme që kosovarët të udhëtojnë për në Beograd, Stamboll dhe vende të tjera për specialistë.

Çifti do të udhëtonte me këtë autobus për në Dragash, qyteti më i madh në bashkinë Gora, i banuar nga goranët dhe shqiptarët, përpara se të vazhdonin për në shtëpinë e tyre në fshatin Gorani të Vranistes.

Autobusi shërben si një lidhje e rëndësishme për goranët, një komunitet mysliman sllavishtfolës i cili jeton në pikën më jugore të Kosovës. Me një histori të gjatë të emigrimit duke kërkuar punë, ndonjëherë thuhet se po aq shumë goranë sa jetojnë në Beograd, po aq jetojnë edhe në rajonin e Gorës së Kosovës. Emel, një goran me origjinë nga Beogradi, po kthehej nga Dragashi në Beograd në mes të korrikut.

“Unë e lashë djalin tim në vendin e gjyshërve të tij në Dragash për pushimin e verës,” tha ai, “kështu që unë thjesht po lëshohem poshtë dhe do të shkoj përsëri në gusht për ta marrë”.

Shumë goranë ndihen të ndarë midis lidhjeve historikisht të ngushta me Beogradin, për shkak të lidhjeve gjuhësore dhe ekonomike dhe nevojës në rritje për t’u përshtatur me shtetin e Kosovës të mbipopulluar me shqiptarë.

Kur është fjala për shqipen, Emel thotë: “Fatkeqësisht nuk kam pasur rastin ta mësoj. Unë thjesht vij këtu poshtë për udhëtime, për pushime; ata prej nesh që u larguan nuk dinë me të vërtetë shqip, por ata që kanë qëndruar e njohin shqipen. “Në mënyrë krejt moskokëçarëse, ai shtoi:” Gjuhët janë pasuri, aq më shumë gjuhë që dini, aq më mirë “.

Po atë ditë, në të njëjtin autobus ishin dhe Nusreti dhe gruaja e tij, të cilët e ndajnë kohën e tyre mes Gorës dhe Beogradit. Megjithëse Nusreti pranoi se flet vetëm pak shqip, ai tregoi një histori: “Dy javë më parë, unë isha në Dragash dhe pashë një mik dhe i thashë:” Mir dita” sepse e di që ai është shqiptar. Ai më tha se nuk kisha pse ta përshëndesja në atë mënyrë. Por unë i thashë që kjo është kulturë; Unë ju përshëndes në gjuhën tuaj dhe ju më përshëndetni mua në gjuhën time, dhe pastaj ne ia kalojmë mirë së bashku. ”

Ai shtoi: “Shiko, ne të gjithë jetojmë së bashku, nuk ka asnjë mënyrë tjetër për ne të jetojmë ndryshe. Politika vetëimponohet ndonjëherë, por në rrjedhën normale të jetës, ne ia kalojmë mirë së bashku. ”

Por nuk ka nevojë të prapakthehemi aq larg për të gjetur kundër-shembuj të tregimit të Nusretit. Në prill dhe maj, protestues serbë djathtistë në mënyrë të vazhdueshme i kanë rënë në qafë një bukëpjekësi shqiptar në një periferi të Beogradit, duke e kërcënuar atë përmes internetit, duke u përpjekur të sulmojnë dyqanin e tij dhe duke hedhur koka derri në furrën e tij.

Pjesë e protestave ishte, të paktën, një deputet i parlamentit serb, Srdjan Nogo. Më vonë në maj, huliganët djathtistë u përpoqën të sulmojnë festivalin “Miredita, dobar dan”, festival ky që sjell artistë dhe aktivistë kosovarë në Beograd për të shkëmbyer ide dhe për të ndërtuar një hapësirë të përbashkët – pikërisht një lloji i hapësirës së përbashkët i krijuar çdo ditë në vende të tilla sikurse autobusi që qarkullon midis Beogradit dhe Dragashit.

Zorani, i cili po udhëtonte nga Prizreni për në Beograd në mes të korrikut, gjithashtu kishte një histori që vinte në dyshim idenë e një hapësire paqësore multikulturore. Ai po kthehej në Beograd pasi u përpoq të zgjidhte çështjet pronësore që datojnë 20 vjet. “Unë po e diskutoj shitjen e shtëpisë time, kështu që më duhet të shkoj atje 10 ose 20 herë ndoshta për të negociuar çmimin,” tha ai.

“Shtëpia ime është në qendër të Prizrenit, mirëpo më mirë të themi se është një parcelë toke sesa një shtëpi. Shtëpia u dogj në vitin 1999,” kujton ai. Para luftës, Prizreni ishte vendbanim i rreth 10,000 serbëve, por vetëm rreth 20 prej tyre kanë mbetur sot.

“Kush e dogji shtëpinë?”, pyet Zorani, në mënyrë retorike. “Askush nuk e di, nuk kam ndonjë ide. A ishte ushtria, policia, UÇK-ja? Të gjithë ata? Konkretisht, nuk mund të akuzoj askë, nuk e di se kush e dogji atë, por dikush e dogji. Të paktën këtë e di.”

“Por nuk ishte askush nga Prizreni, ishte dikush nga  jashtë,” shtoi ai.

Zorani vazhdoi të fliste ngrohtësisht për vendlindjen e tij në Prizren, pavarësisht se ishte dëbuar: “Gjithmonë ka qenë një qytet multikulturor, turq, goranë, shqiptarë. Gjithmonë dallohej në raport me qytetet e tjera të Kosovës. Edhe tani me gjithë krizën ekonomike, të gjithë po largohen nga qyteti, ata ende e kanë ruajtur shpirtin prizrenas.”

Zorani ende ndihet i qetë dhe i sigurt atje. “Nuk më kujtohet se kam pasur ndonjëherë probleme atje në Prizren,” tha ai. Megjithatë, ai tha se kushtet e vështira ekonomike do ta bëjnë të pamundur mundësinë për t’u kthyer.

Milena, një grua serbe e cila në fillim të qershorit po udhëtonte për në Kosovë për herë të parë, ishte më pak e shqetësuar për urrejtjen etnike sesa për atë nëse Prishtina ishte një qytet i mërzitshëm për një vizitë në fundjavë. “Nuk e di, shoqja ime më ka bindur të shkoj,” tha ajo, jo edhe me aq entuziazëm. “Ajo tha se do të argëtohemi. Nuk jam aq e sigurt.” Ajo ishte më e emocionuar për udhëtimin e saj të ardhshëm në Maqedoni.

Në mënyrë të ngjashme Milena nuk ishte e impresionuar në lidhje situatën normale që mbretëronte në autobus, ku mund të dëgjoheshin biseda të shumta në gjuhën shqipe, serbe dhe turke njëkohësisht, dhe ku muzika shqiptare po luhej në radio, dhe pasi një pasagjer aty pranë dëgjonte në telefonin e tij një fjalim të Presidentit serb Aleksandar Vucic. “Si mund të ketë tension në këtë autobus? Ka vetëm pesë udhëtarë,” tallej ajo. “Bisedoni me tifozë të futbollit, atëherë do ta shihni.”

Edhe pse në atë ditë të veçantë ishin mbi 20 udhëtarë në autobus, qëndrimi i saj nxori në pah një fakt të qartë për këtë udhëtim tetë orë e gjysmë: është udhëtim jashtëzakonisht i mërzitshëm dhe asgjë nuk ndodh.

Por, ndoshta ky udhëtim duhet të jetë kësisoj. Ndërsa politikanët shesin rrena t’pakrypta, njerëzit vazhdojnë të jetojnë. Në rrjedhën e jetës së përditshme, ia kalojmë mirë, siç tha Nusreti.

Safet B., një burrë i moshuar nga një fshat afër Prizrenit që punonte me vite në Bosnje dhe po kthehej të vizitonte djemtë e tij në Serbi, kur autobusi arriti në Prizren në fillim të qershorit e tha me nje fjali të vetme: “Çfarë të them? Autobusi shkon çdo ditë, nga Prizreni në Beograd, nga Beogradi në Prizren. Nuk është asgjë. Krejt është në rregull.”