Në Ballkan, duhet të kujtojmë të harrojmë

Projektet përkujtimore të mbështetura nga qeveria vetëm përjetësojnë ndasitë e pasluftës dhe urrejtjen etnike në Ballkan, kështu që harresa mund të jetë një mënyrë më e mirë sesa përkujtimi i politizuar për t’u marrë me dhunën e kaluar.

Qeveria e Kosovës kohët e fundit njoftoi një nismë për krijimin e një grupi pune për drejtësinë tranzicionale, një përpjekje e qeverisë “për t’u marrë me të kaluarën”, siç ishte cituar të ketë thënë kryeministri i vendit, Albin Kurti.

Grupi i punës diskutoi gjithashtu nocionin e nxitjes së një “kujtese kolektive” në mënyrë që brezat e ardhshëm të mos harrojnë atë që ndodhi në Kosovë gjatë luftës së viteve 1990.

Çfarë mund të jetë e gabuar me përpjekje të tilla, në dukje dashamirëse, për të mbyllur ngjarjet tragjike që në shumë mënyra janë ende të rëndësishme sot? Të përballesh drejtpërdrejt me një histori të dhimbshme, të flasësh hapur për të, të përballesh me trashëgiminë e saj me ndershmëri, është një mënyrë për të hequr kontrollin e dëmshëm që ajo ka në të tashmen tonë. Në fund të fundit, dhuna e mohuar dhe e shtypur nuk duket se do të largohet qetësisht.

Të kujtosh viktimat e padrejtësisë është detyrë e të gjallëve, apo jo? Përkujtimi i të vdekurve duket si një imperativ moral për ne që jetojmë. Një dëshmi etike e të qenit njeri.

Por në çfarë mase kujtesa mund të jetë e dobishme kur ajo devijon nga privatësia e njerëzve dhe bëhet një projekt politik që kërkon “strategji kombëtare”, “përkujtime”, “burime”, “fonde” dhe “përvjetorë”? Çfarë lidhje ka kujtesa e konsumuar në shkallë industriale me emra jo të përveçëm dhe që tingëllojnë si distopiakë si “komisione për të vërtetën” me rimëkëmbjen nga një e kaluar tragjike?

A kemi nevojë për institucione absurde si një Ministri e Kujtesës për të kuptuar trazirat e kaluara të shoqërisë? Sepse krijime të tilla Oruelliane me mandate për “zyrtarizim të kujtesës” përfundimisht do të kapen nga kthetrat e propagandës qeveritare. Merrni si shembull Institutin e Përkujtimit Kombëtar të Polonisë, i cili filloi si një përpjekje e qeverisë për të përkujtuar të kaluarën, por tani “funksionon më tepër si një burim propagandistik dhe një “Ministri e së Vërtetës Historike” që operon nën supozimin e rremë se ekziston një e vërtetë objektive rreth të kaluarës”, sipas historianit Tom Junes.

Dhe çfarë do të thotë të “falësh, por të mos harrosh kurrë”? Si e ndihmojnë këto krijime artificiale një komunitet të traumatizuar të shikojë përpara për ditë më të mira?

Një përkujtim i tillë i ngarkuar politikisht është tipik në Ballkan dhe krijon një kontekst të dëmshëm për dhunën e kaluar. Ai synon të maksimizojë dëmin që na është bërë nga armiqtë tanë të mëparshëm, por pastaj të racionalizojë rolin tonë në atë të kaluar.

Kësaj premise politike i shtohet kujtesa e viktimave për një efekt emocional që ushqen ndjenjën e viktimizmit dhe pakënaqësisë. Marrja e një roli më pak aktiv si qeveri për të zyrtarizuar kujtesën është kritike për t’i dhënë një shans paqes dhe pajtimit. Nuk është e nevojshme të kujtojmë çdo akt padrejtësie në mënyrë që të kuptojmë një të kaluar tragjike dhe të rindërtojmë një shoqëri paqësore. Në fakt, të harrosh është po aq e rëndësishme sa të kujtosh.

Në ligjëratën e tij të famshme në 1882, të titulluar “What is a nation?”, historiani francez Ernest Renan shkroi se “harresa… është një faktor thelbësor në krijimin e një kombi”.

Çfarë do të thotë kjo? Do të thotë që shumë kombe kanë kaluar pasur një të kaluar tragjike dhe të përgjakshme. Që ata të rriten në shoqëri paqësore pas historive të tilla dhe të jetojnë në harmoni me fqinjët dhe armiqtë e mëparshëm, nevojitet harrim. Jo amnezi e zbrazët ose e ftohtë ose harrim i fakteve të ngjarjeve ofenduese, por harresë e traumës dhe i dhimbjes që i rrethon.

Mbi 100 vjet pas Renan, autori Tony Judt shkroi në veprën e tij monumentale “Postwar: A History of Europe Since 1945”, se “pa … amnezi kolektive, rimëkëmbja mahnitëse e Evropës pas luftës nuk do të ishte e mundur”. Përndryshe, kur lejojmë që kujtesa e një ngjarjeje fyese të së kaluarës të rritet si kancer brenda nesh, duke marrë përmasa mitike, ajo do të na burgosë.

Veçanërisht e dëmshme është lloji i “kujtesës politike” që mbështetet në kujtimin e veprave dhe poshtërimeve të kaluara me pasion të zjarrtë. Ja një kontekst i tillë:

“Heroizmi i Kosovës… ka ushqyer krenarinë tonë dhe nuk na lejon të harrojmë se dikur ne ishim një ushtri e madhe, e guximshme dhe krenare, një nga të paktat që mbeti e pamposhtur kur humbi. Gjashtë shekuj më vonë, tani, ne jemi përsëri të përfshirë në beteja dhe po përballemi me beteja.”

A e mbajmë mend këtë fragment nga një fjalim? Këto ishin fjalë që nxitën një komb në veprim, të thëna nga njëfarë Sllobodan Millosheviç më 28 qershor 1989, në Gazimestan, Kosovë, ndërsa përkujtonte 600-vjetorin e asaj ngjarjeje të zymtë gjysmë mitike të quajtur Beteja e Kosovës.

Pyetja e pashmangshme është: çfarë të mire i sjell kjo kujtesë serbëve të shekullit të XXI? A është e sigurt të supozohet se shumica e serbëve sot nuk ndihen krenarë ose ndoshta ndiejnë turp dhe dëshirojnë që ata të mund t’i fshinin kujtimet e viteve që pasuan atë fjalim i cili u bëri thirrje njerëzve që të mos harrojnë kurrë?

Gjithashtu, nocioni se ne duhet të kujtojmë një ngjarje të tmerrshme në mënyrë që të shmangim përsëritjen e saj në të ardhmen është në rastin më të mirë i dyshimtë. “Kujtimi i një masakre mund të shërbejë si një parandalues, por gjithashtu mund të shërbejë si një model për masakrën e radhës”, shkroi Ruth Kluger, një e mbijetuar e Holokaustit, familja e së cilës u ekzekutua nga nazistët kur ajo ishte ende fëmijë.

Në mënyrë të ngjashme, “fal, por mos harro kurrë” nuk është një urdhër etik i sinqertë. Sa prej atyre që iu janë vrarë njerëzit e dashur do të ishin në gjendje t’i bindeshin këtij urdhri? Sa prej nesh ia kanë dalë mbanë? Falja është një kërkesë shumë e madhe për njerëz që kanë përjetuar padrejtësi ose që janë lënduar. T’u kërkosh atyre të harrojnë me kalimin e kohës, është më pak e vështirë; më realiste, më njerëzore.

Për fat të keq, politizimi i kujtesës në Ballkanin Perëndimor është një nga shkaqet rrënjësore të urrejtjes dhe zemërimit etnik të pafund.

Politikanët nga Beogradi në Prishtinë dhe nga Zagrebi në Sarajevë dhe gjetkë në rajon kanë qenë pamëshirshëm në mbajtjen hapur të plagëve të kaluara të shoqërisë. Ata ushqejnë një formë kujtese gërryese, e cila ngjall pakënaqësi jo vetëm ndaj një regjimi të mëparshëm, por edhe kundër një komuniteti të tërë ose brezi të ri.

Kjo nxit urrejtjen dhe zemërimin e vazhdueshëm. Dhe “zemërimi mund të jetë më shqetësuesi nga gjëra e paharrueshme, dhe veçanërisht zemërimi i lidhur me pikëllimin sepse … ata bëjnë thirrje për ndërmarrje veprimesh, ata mbjellin fara brez pas brezi”, shkroi Lewis Hyde në “A Primer for Forgetting”. Ky lloj zemërimi nxitet nga kujtesa politike edhe kur kujtesa është pak më shumë se një histori apokrife. Nuk është habi atëherë që urrejtja kapërcen brezat në rajon.

Është tepër e rëndësishme që të refuzohet nocioni i kujtesës si një projekt politik në një vend si Ballkani. Iniciativa të tilla priren të shoqërohen me narrativa ne-kundër-atyre. Kur zbatohet përmes prizmit të politikës, kujtesa zyrtare përqendrohet më pak në nderimin e viktimave dhe më shumë në përkujtimin e betejave të kaluara dhe ngritjen e statujave të luftëtarëve që mbajnë pushkët lart.

Politizimi i masakrave të së kaluarës në këtë mënyrë nuk nderon kujtimin e viktimave; të vlerësosh burrat me armë në arenën publike do të thotë të kujtosh dhe të lavdërosh dhunën.

Kjo është pikërisht ajo që brezi i ardhshëm nuk duhet ta ketë si “kujtesë kolektive” – një memoralizim i urdhëruar nga qeveria që është i dëmshëm dhe toksik. /BI

Mikra Krasniqi është një shkrimtar me bazë në Uashington. Opinionet e shprehura janë vetëm ato të autorit dhe jo domosdoshmërish pasqyrojnë pikëpamjet e BIRN.