Edhe një herë mbi Ligjërimin Jotolerant Fetar

Në kërkim të shkaqeve më të drejtpërdrejta të radikalizmit militant që u shfaq në sulmet e paradokohshme në Paris, duket se autori i reagimit analizën time e klasifikon në mesin e atyre supozimeve (edhe për mendimim tim të gabueshme) që shkaqet e militantizmit fetar i gjejnë tek feja. Mirëpo,ky është një kuptim i gabueshëm i argumentit tim, pasi që kam bërë dallim ndërmjet fesë dhe ligjërimeve fetare, të cilin dallim, siç duket, nuk e kam qartësuar mjaft për një pjesë të lexuesve.Këtu do të përpiqem të sqarojë se cili është ky dallim.

“Feja” dhe “ligjërimi fetar”

E vlerësoj pikëpamjen se Feja konsiston nga ligjërimi mbi fenë, domethënë se feja është çfarëdo që autoritet fetare thonë dhe duan që ajo të jetë. Nëse nisemi nga kjo, feja na del një konglomerat traditash (edhe të kundërta e të papajtueshme), mirëpo shpeshherë në praktikë, të shtyrë nga sektarizmi dhe pragmatizmi, autoritetet fetare gjithmonë i përjashtojnë nga “Islami” i tyre ligjërimet e tjera të huaja për ta. Këtë edhe e kam pranuar në artikull përderisa me “fe” kam nënkuptuar tekstin e traditën (siç e kam thënë: “feja e cila – në saje të ambiguitetit dhe kundërthënieve të tekstit dhe traditës…”), ndërsa ligjërimi mbi fenë është mënyra se si lexohen/interpretohen teksti e tradita. Mirëpo, së paku për nevojë të kësaj analize, termin “fe” dua ta ruaj si emërtim për besimin e njerëzve tek Zoti, lidhjen e përjetimin shpirtëror me Zotin, praktika rituale, e të ngjashme, ndërsa ligjërimi është ajo që thuhet për fenë, me fjalë të tjera, mendimi fetar i cili është produkti i teologjisë, jurisprudencës dhe njerëzve të dijes.

Madje edhe nëse fenë e shohim si diçka që përkufizohet nga ligjërimet, domethënë si produkt të ligjërimeve fetare dhe e kemi zor të bëjmë një dallim praktik ndërmjet tyre, prapseprap mendoj se është e mundshme të bëhet dallimanalitik, ndërmjet fesë si produkt dhe ligjërimevesi prodhues të saj.Në këtë mënyrë, ligjërimi fetar mund të studiohet ndamas nga feja.Një qasje e tillë është e zakonshme për analizimine dukurive shoqërore. Ngjashëm, për shembull, ne mund të analizojmë ideologjinë nacionaliste ose sistemin e ideve mbi kombin (si ligjërimet e caktuara mbi prejardhjen, të kaluarën, vuajtjet, aspiratat e kombit, etj.), por të abstrahojmë nga analiza produktin e këtyre ideve, domethënë ndjenjën nacionaliste, solidaritetin kombëtar, besnikërinë ndaj kombit, dhe llojet e nacionalizmit, si ai etnik, qytetar, autoritar e kështu me radhë.

Në këtë kuptim, besoj se është plotësisht e mundshme, e madje e nevojshme të merret si njësi e studimit një ligjërim ose ligjërimet fetare, e jo feja si e tillë.Andaj, si studiues i shoqërisë, kam lënë anash fenë (si besim, emocion, spiritualitet, praktikë rituale) dhe flas për tiparet e përbashkëta të ligjërimeve të dallueshme fetare. Vetëm kështu mund të bëhet, se kishte me qenë e gabueshme për çdo vrojtues nësepër njësi të studimit merr një ligjërim ose disa ligjërime të caktuara fetare dhe pretendon se po bën një shqyrtim për vetë fenë! Një ose disa ligjërime nuk mund të barazohen me vetë fenë – në të vërtetë këtë e bëjnë sektet, secila në favor të vetin.

Argumenti dhe keqkuptimi i tij

Për sa i përket komenteve ndaj argumentit tim kryesor, më duket se pjesa më e madhe e tyre bazohen në keqkuptim të argumentit tim. Si rrjedhojë e këtij keqkuptimi, autori polemizon jo me argumentim tim, por me një karikaturë të argumentit që e ndërton ai vetë, për shembull kur thotë: “Sipas autorit, baza e intolerancës dhe dhunës që shohim sot, si në rastin e Francës, është tek besimi i muslimanëve se feja e tyre është feja e legjitimuar nga Zoti”, thua se shkrimi im është aq i verbër ndaj fakteve sa të nënkuptojë se kushdo që është i bindur se besimi dhe praktikat fetare të tij/saj janë detyra ndaj Zotit është potencialisht vrasës! Ky është një thjeshtëzim i tepërt i argumentit tim, prandaj nuk e shoh të nevojshme që t’u kundërpërgjigjem imtësive të komenteve të autorit, por vetëm dua të përsëris argumentin se ligjërimi fetar islam nuk është burimi, por është baza që mund të shpie në jotolerancë dhe/ose e lehtëson dhunën në emër të fesë (siç e them qysh në hyrje të shkrimit). Në shkrimin tim, origjinën (motivin dhe qëllim) e dhunës e gjej te politika, ndërsa ligjërimin fetar si lehtësues ose justifikues i përdorimit të dhunës. Për origjinën e dhunës kam shkruar një artikull tjetër të titulluar “Burimet e radikalizimit islam” ku flas për burimet më të drejtpërdrejta të shfaqjes së ideologjive të dhunshme të fetarizuara.

E thashë se nuk do t’u kundërpërgjigjem komenteve të autorit në lidhje me arsyetimet e mia, jo sepse nuk i respektoj ato. Arsyeja është se nuk kisha dashtë që debati të merrte trajtën e një polemike ku më kot synohet që të shtyhet edhe tjetri të mendojë njëjtë si ne, në vend se të dëgjojmë e të provojmë të kuptojmë arsyetimet e tjetrit dhe së bashku të arrijmë tek një dije e vërtetë.

Roli i ideve

Akuza se nuk përmend Irakun etj, është epabazë, pasi që në këtë artikull i kam lënë vend Irakut, qysh në hyrje të shkrimit (citoj nga artikulli im: “problemin e jotolerancës dhe dhunës nuk dua ta reduktoj te ligjërimi fetar, aq më pak te feja, andaj për një analizë më të gjithanshme kjo duhet të kundrohet në kuadër më të gjerë kulturor e politik.”) dhe në shkrimin e lartpërmendur (“Burimet e radikalizimit islam”) i referohem më drejtpërdrejt. Kam qenë fort i vetëdijshëm që këto variabla janë kryesoret, por i kam abstrahuar për arsye të analizës që synon të zdritë edhe variabla të tjera: rolin e ideve në sjellen e grupeve.Ndonëse është evidente se idetë nuk lindin në vakum, por formohen si reagim ndaj rrethanava të jashtme, ndryshimeve strukturore etj., ky rol i ideve nuk mund të mohohet. Në analizën e kulturës jotolerante roli i ideve bëhet edhe më i rëndësishëm për t’u përfshirë, sidomos kur shqyrtojmë këto ide në kontekstin kosovar e shqiptar, që nuk ka lidhje të drejtpërdrejt me rrethanat politike në Lindjen e Mesme.

Është plotësisht e pranueshme që pohimet e arsyetimet e veçanta në lidhje me raportin e ideve të caktuara dhe sjelljes jotolerante e të dhunshme të diskutuara këtu të debatohen, e ndoshta të kontestohen. Mirëpo, vërejtja se një sistem i besimit dhe një strukturë logjike që promovon mentalitet absolutist e kulturë jotolerante nuk dallon shumë nga ligjërimi radikalist që justifikon dhunën në emër të fesë, është një ide që zor se mund të refuzohet nga dikush që nuk do të jetë apologjet, të mohojë problemet e të mos merret me to. Jemi në situatë në të cilën grupet e dhunshme po e legjitimojnë përdorimin e dhunës duke u bazuar në interpretime të këtilla të fesë dhe gati se po e mbizotërojnë ligjërimin fetar. Po, dhuna dhe terrorizmi janë dukuri politike, por atyre po u jepet karakter fetar. Dhuna si dukuri politike duhet adresuar diku tjetër, ndërsa ky islamizim i dhunës duhet të kundërshtohet me ide.

Për fund, nuk ka asgjë esencializuese në analizën time, pasi që nuk them se është feja ajo që i bën jotoleranë dhe të dhunshëm itharët e saj domosdo dhe me automatizëm (pasi që feja mund të jetë paqësore ose e dhunshme dhe asnjëra nga këto nuk janë veti thelbësore të saj), por janë disa ligjërimetë caktuara që mund ta justifikojnë jotolerancën dhe dhunën. Ligjërimet si ide, edhe këto janë produkt i konteksteve të caktuara sociale e politike (faktorët e tjerë, si politikat e shteteve të caktuara të Perëndimit në Lindjen e Mesme dhendaj shteteve të Botës islame dhe regjimet autoritare atje, siç e kam shtjelluar te “Burimet e radikalizimit islam”). Besoj se është e qartë për cilindo lexues jotendencioz që kjo është një qasje historiciste përderisa objekt studimi ka ligjërimet që lindin në një kontekst të caktuar shoqëror, politik e kulturor, e jo ndonjë tipar thelbësor/esencial të fesë (për shembull të dhunshëm, siç duket se e ka keqkuptuar autori i reagimit argumentin tim). Sa për përputhjen e pikëpamjeve fundamentaliste dhe ahistoricistëve, edhe unë e kam vërejtur se është e pranishme dhe për këtë pata shkruar më parë në artikullin “Përplasja dhe përputhja e ortodoksive rreth Islamit”.