Fëmijët e harruar

Në Ditën Ndërkombëtare të Fëmijëve, familjet që kujdesen për fëmijë me aftësi të kufizuara ndihen të zhgënjyera me shtetin e Kosovës, i cili nuk ka arritur të sigurojë për fëmijët e tyre as arsimim adekuat e as mbështetje financiare.

Pranë hyrjes së banesës ku jeton Aziz Nishori, në një lagje në qytetin e Lipjanit, banorët kanë vërejtur punime të pazakonta. Aty, në anën e jashtme të ndërtesës, ngjitur për muri, ka ditë që po ndërtohet një lift. Mekanizmi i liftit arrin deri në katin e pestë të ndërtesës, aty ku jeton Nishori së bashku me familjen e tij.

“Liftin jam duke e ndërtuar vet për djalin e madh, Pajtimin. Prej moshës 14 vjeçare ka mbetur në karrocë pas një aksidenti. Banesa nuk ka lift dhe u detyrova që t’ia lehtësoj lëvizjen djalit”, shprehet me emocione Azizi, derisa tregon se me profesion është inxhinier dhe ka marrë guximin t’i hyjë kësaj pune të komplikuar.

“Siç e sheh në ballkon do ta hap një derë dhe prej aty Pajtimi do të futet në lift dhe do të zbresë për pak sekonda në tokë. Deri sot e kemi bartur me duar, herë ne e herë shokët”.

Ndërtimi i liftit atij do t’i kushtojë rreth pesë mijë euro. Në komunën e Lipjanit ai thotë se nuk ka gjetur mbështetje financiare, përveç lejes për ndërtim.

Pajtimi tash është në moshën 27 vjeçare. Prej aksidentit, ai jeton në Itali, falë një organizate që ia kishte mundësuar shërimin atje pas aksidentit. Por, ai vjen shpesh në Kosovë për shkak të familjes dhe shokëve të fëmijërisë.

Në banesën modeste, ku jetojnë pesë anëtarët e familjes Nishori është edhe dhoma e vogël e Kujtimit, vëllai i vogël i Pajtimit, i cili është me sidnromin Down. Siç na thotë babai i tyre, askush nuk duhet ta shqetësojë Kujtimin. I zhytur në botën e tij, ai ka 1 vit që nuk del nga dhoma.

“Djali i vogël është me sindromin Down. Nuk i duron zhurmat. Tërë ditën rri në kompjuter”.

Në Itali, Pajtimi e ka të gjithë kujdesin që duhet ta ketë një fëmijë në karrocë. Përveç kujdestarit dhe shërbimeve mjekësore, ai merr pjesë shpesh edhe në aktivitete integruese.

“Në Kosovë kjo do të ishte e pamundur”, rrëfen babai i tij, i cili udhëheq me Organizatën e Prindërve të Fëmijëve me Aftësi të Kufizuara (Opfakos), njëra prej organizatave më të mëdha që avokon për të drejtat e fëmijëve me aftësi të kufizuara. Përreth kësaj organizate, që është e shtrirë gati në të gjitha komunat e Kosovës, janë grumbulluar shumë prindër që kanë fëmijë me nevoja të veçanta.

Dy fëmijët me aftësi të kufizuara e kanë shtyrë edhe Azizin që ta vë jetën e tij në shërbim të komunitetit. Përkundër vështirësive, ai, çdo ditë niset në terren për t’i vizituar degët e shoqatës.

“Sa për t’ju dhënë motiv sepse punojmë pa paga, vullnetarisht. Kryesisht jemi prindër që kemi fëmijë me aftësi të kufizuara. Ma vështirë nuk ka, po me u dorëzu i them vetes çka bohet me fëmijët e mi, këtë punë e bëj mas pari për fëmijët e mi dhe pastaj për komunitetin”.

Sfidat nëpër të cilat kalon kjo shoqatë janë të panumërta. Shoqata numëron 8 mijë e 550 anëtarë, derisa nga paslufta, aty kanë gjetur mbështetje 21 mijë persona me aftësi të kufizuara nga tërë Kosova. E mbështetja nga institucionet është nën minimalen.

Sipas organizatave të shoqërisë civile që avokojnë për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, legjislacioni në fuqi nuk garanton mbështetje as minimale për këto raste.

Me Ligjin aktual për Aftësimin, Riaftësimin Profesional dhe Punësimin e Personave me Aftësi të Kufizuara, për fëmijët deri në moshën 1 vjeçare nuk merret fare ndihmë sociale. Për fëmijët prej 1 deri në 18 vjet, ndihma nga shteti është vetëm 100 euro, kurse për ata mbi 18 vjet, kjo bjen në 75 euro.

Nishori tregon se me ligjin e ri për kategoritë e personave me aftësi të kufizuara, janë zgjeruar shumë të drejtat, mirëpo që katër vite ligji rri në sirtar të qeverisë.

“Me ligjin e ri parashihet që fëmijët në këto kategori ta kenë kujdestarin nga shteti, ndihma parashihet të rritet në 270 euro si dhe dhënia e pakove higjienike”, thotë ai. Me ligjin e ri, jepet mundësia që personat me aftësi të kufizuara edhe të punësohen dhe të organizohen trajnime për ta nëpër shkolla të specializuara.

Sot këto shkolla mungojnë, me ndonjë përjashtim, por edhe kur fëmijët i ndjekin klasët e veçanta në shkollat publike, shfaqen probleme me mungesën e mësuesve të specializuar.

Kujtimi, djali i vogël i Azizit, e ka të kryer vetëm shkollën fillore në Lipjan në një klasë të veçantë. Por, me kaq është ndalur shkollimi i tij. Në Lipjan nuk ka shkollë speciale për këto kategori. Në Prishtinë ekziston shkolla “Përparimi”, mirëpo sipas Nishorit si familje nuk i kanë kushtet financiare për ta paguar transportin e djalit dhe shpenzimet e kujdestarit.

Nga përvoja e tij nga terreni nëpër fshatra, ai tregon se ka edhe raste të fëmijëve që janë totalisht të izoluar dhe nuk marrin asnjë ndihmë nga shteti. Sipas tij, në njërën anë, kjo ndodh për shkak të neglizhencës së institucioneve, por në disa raste edhe familjeve të cilat i fshehin rastet nga frika e stigmatizimit nga komuniteti.

Në vitin 2011, kur ishte bërë regjistrimi i popullsisë në Kosovë, përkundër insistimit të shoqatës Opfakos, Agjencia e Statistikave të Kosovës nuk e kishte kryer regjistrimin e veçantë të personave me aftësi të kufizuara. Sot e asaj dite nuk ka të dhëna të sakta për këto kategori.

38 mijë fëmijë me aftësi të kufizuara pa qasje në arsim

Mirëpo sipas një vlerësimi nga UNICEF-i, të kryer në vitin 2019, në Kosovë janë 43.000 fëmijë me aftësi të kufizuara, ku vetëm 5,300 prej tyre vijojnë mësimin në shkolla publike të rregullta në Kosovë. Pra, gjithsej 38 mijë fëmijë me aftësi të kufizuara kanë mbetur jashtë shkollave.

Shifra përafërsisht të ngjashme kanë dhënë edhe nga Ministria e Arsimit, në një përgjigje për BIRN-in. “Në vitin shkollor 2019/2020 në arsimin parauniversitar numri i nxënësve me nevoja të veçanta është 4252, prej tyre 3903 në shkolla të rregullta dhe 349 në qendra burimore”.

BIRN-i ka pyetur në këtë ministri se cilat janë punët që ata kanë kryer për ta mundësuar integrimin sa më të madh të këtyre fëmijëve në sistemin arsimor.

Krahas hartimit të dokumenteve ligjore, në përgjigjet e ministrisë është përmendur punësimi i 86 mësuesve mbështetës për këto kategori dhe 70 asistentëve në shkolla dhe institucione parashkollore.

Sipas organizatave të shoqërisë civile, mungesa e edukatorëve të specializuar në shkollat publike është njëri nga problemet më të mëdha që ndeshin familjet. Kjo ka bërë që shumë prej tyre t’i drejtohen shkollave private, e të cilat kushtojnë shumë.

Njëra nga to është shoqata “Autizimi” e cila vepron në Prishtinë, në kuadër të së cilës funksionon qendra për kujdes ditor për fëmijët me autizëm. Në qendër trajtohen 50 fëmijë, por për shërbimet që marrin fëmijët duhet të paguajnë familjet.

“E kemi terapistin që merret me fëmijët. Punon me secilin fëmijë veç e veç. Në qendër janë të punësuar 23 persona”, thotë Cenë Krasniqi, Drejtor i shoqatës.

BIRN ka vizituar disa fshatra në komunën e Lipjanit. Për shkak të ndjeshmërisë së rasteve, jo të gjitha familjet kanë pranuar të flasin. Por, siç thotë Nishori, pothuajse të gjithë fëmijët e këtyre kategorive që jetojnë nëpër fshatra nuk janë të kyçur në sistemin arsimor dhe se jetojnë në kushte shumë të vështira ekonomike.

Rasti i Shpregëzimit dhe ankthi i prindërve 

Shpregëzim Sahiti nga fshati Torinë i Lipjanit, për shkak të një çrregullimi në tru sa ishte fëmijë, ka mbetur me aftësi të kufizuara. Rasti i tij dhe pamundësia që të integrohet në shoqëri, e shpërfaqin më së miri dështimin e shtetit për t’u kujdesur për këto kategori. Ai sot është 23 vjeçar dhe jeton me të dy prindërit, motrën dhe vëllain.

Nëna e tij, Florija, për tetë vite me radhë e kishte dërguar djalin e saj në një shkollë private në Magure, e specializuar për këto raste dhe në shkollën e qytetit në Lipjan, por asnjë progres nuk ishte vërejtur te ai.

“Asnjë progres nuk është vërejt te djali, përkundrazi gjendja e tij është përkeqësuar”, thotë Florija.

Ajo ka përmendur si të suksesshëm vetëm një trajnim në “Handikos” dhe në shkollën “Përparimi” në Prishtinë, mirëpo për shkak të kushteve ekonomike, familja është detyruar ta ndëpresë shkollimin e Shpregëzimit.

Familja Sahiti merr vetëm 75 euro për Shpregëzimin. Me këto para, Florija thotë se arrijnë t’ia blejnë vetëm barnat të cilat kushtojnë shumë.

Sa herë përmendet shkolla, Shpregëzimi, i cili tërë kohën ishte i pranishëm gjatë vizitës në familjen Sahiti, ndërhyn në bisedë. Ai i përmend me vështirësi një nga një emrat e shokëve sa e kishte ndjekur shkollën në Lipjan.

“Në një aktivitet që e ka mbajtur komuna, i ka parë shokët e dikurshëm dhe ka qenë shumë i gëzum”, ndërhyn e ëma, e cila kujdeset tërë kohën për djalin e saj.

“E du muzikën”, ndërhyn sërish Shpregëzimi, të cilit nuk i pëlqen të dalë nga shtëpia, ama gëzohet shumë kur vijnë mysafirë.

Babai i tij arrin ta sigurojë një të hyrë minimale si punonjës në mullirin e fshati. Të dy prindërit ndihen të humbur me fatin e të birit të tyre.

Me kushtet e vështira financiare përballen shumë familje tjera sikurse familja Nishori. Sipas të dhënave të siguruara nga Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, janë gjithsej 2 mijë e 343 fëmijë me aftësi të kufizuara që janë përfitues të ndihmës sociale.

“Qefin ma të madh e kom me e dërgu këtë djalë në një vend, me një qendër, ku e trajton psikologu. Unë rri pa hangër e pa pi, veç jetën këtij me ia siguru”, vazhdon e përlotur e ëma e tij.

Në anën tjetër Nishori thotë se në Kosovë nuk ka asnjë qendër të kujdesit ditor për fëmijët me aftësi të kufizuara. Thotë se si shoqatë kanë kërkuar disa herë nga komuna që ta ndërtojë një të tillë, mirëpo gjithherë vetëm premtime.

“Kemi kërkuar disa herë në komunë me e ndërtu edhe një punëtor për me i angazhu fëmijët. Nuk kemi parë asnjëherë vullnet”.

I vetmi aktivitet jashtë shtëpisë për Shpregëzimin është pjesëmarrja në olimpiadë, të cilën e organizon në nivel vendi shoqata Opfakos. Në olimpiadë marrin pjesë fëmijë nga e tërë Kosova.

“Edhe në Durrës i dërgojmë fëmijët vit pas viti. Me një fjalë këto janë aktivitetet e vetme”, sqaron Azizi.

Florija ndërhyn sërish. Ajo thotë se “dëshiron t’i  drejtohet shtetit” me disa pyetje.

“Pse me i shkelë këta fëmijë? Çka paskan këta ma ndryshe se fëmijët tjerë? Pse shteti mos me u kujdes për ta?”, pyet ajo me nervozizëm. Prindërit e Shpregëzimit, të lënë nën mëshirën e fatit, tanimë kanë filluar të shqetësohen edhe për një gjë tjetër.

“Tash vonë kam hy me një operacion për zgjerimin e venave. Ankthin ma të madh e kam tash çka nëse vdes, çka bëhet me Shpregëzimin, kush kujdeset për të”, pyet sërish Florija.