Pengesat dhe Mundësitë e Personave me Nevoja të Veçanta në Kosovë
Një klasë e gjashtë në shkollën “Naim Frashëri” në Prishtinë është e mbushur me fëmijë, shumë më shumë se kapaciteti i saj nominal.
Dhoma dhe muret e saj janë zhveshur nga të gjitha orenditë dhe dekorimet e tepërta, për të lejuar akomodimin e më shumë se 30 nxënësve.
Një vajzë e re me nevoja të veçanta ulet në pjesën e prapme të klasës, me kokën e saj në tavolinë, plotësisht e paangazhuar me pjesën tjetër të klasës dhe bërtitjen e fëmijëve të tjerë.
“Ne thjesht nuk kemi materiale apo burime për t’u ofruar fëmijëve me nevoja të veçanta një edukim të mirë”, pranon mësuesja Miranda Paqarizi.
Ajo është mësuese e arsimit special për 16 nxënësit me nevoja të veçanta në shkollën e mbi 900 fëmijëve.
Shkolla nuk ka para për të punësuar asistentë për fëmijët me nevoja të veçanta. Mësimdhënësit e arsimit të përgjithshëm marrin disa trajnime për të edukuar nxënësit me nevoja të veçanta, por tashmë janë shumë të zënë me nxënësit e tjerë.
Kosova po përpiqet ta rindërtojë veten pas një historie të trazuar të kohëve të fundit, e cila përfshin një luftë të përgjakshme për pavarësinë në fund të viteve 1990.
Përkundër përparimit, mbetet një nga vendet më të varfra në Europë. Shkalla e papunësisë është mbi 30 për qind dhe pagat e atyre në punë janë vetëm rreth 360 euro në muaj.
Mungesa e një kuadri të duhur ligjor
Habit Hajredini, drejtor i Zyrës për Qeverisje të Mirë në Qeverinë e Kosovës, zyra përgjegjëse për përfaqësimin e grupeve të margjinalizuara dhe pakicave, siç janë njerëzit me nevoja të veçanta, thotë se do të duhet kohë përpara se vendi ta kthejë vëmendjen te njerëzit me nevoja të veçanta.
“Zbatimi i ligjeve është sfida më e madhe me të cilën përballen njerëzit me nevoja të veçanta. Neve na duhet vetëm kohë”, thotë ai.
Ndërsa Kosova ka miratuar ligje që ndikojnë në komunitetin me nevoja të veçanta, nuk ka një ligj gjithëpërfshirës që adreson të gjithë personat me nevoja të veçanta.
Ligji mbështet disa kategori të aftësisë së kufizuar, por mbikëqyr të tjerët. Për shembull, ligji nuk e njeh edhe Sindromin Down si një aftësi e kufizuar.
Zyra për Qeverisje të Mirë po punon në një strategji kombëtare që do të adresojë arsimin, kujdesin shëndetësor, qasjen dhe shërbimet sociale për individët me nevoja të veçanta.
Por personat me nevoja të veçanta nuk kanë kohë të presin që ligjet dhe qëndrimet kulturore të plotësojnë nevojat e tyre, thonë personat me nevoja të veçanta, familjet e tyre dhe ekspertët.
“Ne kemi ligje shumë të ndara lidhur me personat me nevoja të veçanta. Personat me autizëm, Sindromin Down dhe aftësitë e kufizuara intelektuale nuk janë të mbështetura nga ndonjë ligj”, thotë Ilirjana Geci, drejtuese e departamentit të projekteve për zhvillim në Forumin e Personave me Aftësi të Kufizuar, KDF, një organizatë ombrellë që bashkon shtatë OJQ të personave me nevoja të veçanta.
Së bashku me punën për të miratuar ligjin nga i cili do të përfitonin të gjithë personat me nevoja të veçanta, KDF po përpiqet ta përmirësojë sistemin arsimor për nxënësit me nevoja të veçanta.
“Ne e dimë se shumica e fëmijëve me nevoja të veçanta nuk ndjekin shkollën”, thotë Geci.
Që tani, OJQ-të dhe shoqëria civile duhet t’i plotësojnë boshllëqet, ofrimin e shërbimeve, burimeve dhe avokimin për komunitetin me nevoja të veçanta.
Engin Avci, 28 vjeç, është menaxheri i projektit i cili mbikëqyr shërbimin e prodhimit të reçelit të ofruar nga ‘Down Syndrome Kosova’.
Ai ka shtrëngime të fshehta të duarve me miqtë e tij me Sindromin Down dhe i ngacmon ata për ngrënien e mjedrës gjatë paketimit.
“Dallimi i vetëm midis nesh dhe njerëzve me Sindromin Down është një kromozom shtesë”, vëren ai.
Të ngecur midis një shkëmbi dhe një vendi të vështirë
Ekspertët thonë se të rinjtë me nevoja të veçanta në Kosovë përballen me një situatë jo-fitimprurëse, ata nuk mund të marrin trajtim të përshtatshëm në shkollat lokale, por nëse ata qëndrojnë në shtëpi, nuk marrin asnjë arsimim.
Geci dhe kolegia e tij, Trina Xheladini, 25 vjeçare, kanë vizituar shtëpitë e familjeve që kanë fëmijë me nevoja të veçanta dhe ishin të befasuar nga ajo që gjetën.
“Prindërit me të vërtetë duan që fëmijët e tyre të arsimohen, ata thjesht nuk e dinë se çfarë mund të bëjnë”, thotë Xheladini.
“Filozofia e përfshirjes është shumë e mirë, por cili është rezultati? Ne nuk duam vetëm përfshirjen fizike. Ata kanë nevojë për mbështetjen e kolegëve”, tha Enver Kurtalani, 48 vjeç, përmes një përkthyesi.
Drejtori i Shoqatës Kosovare të të Shurdhërve, Kurtalani është i shurdhër dhe përdor gjuhën e shenjave për të komunikuar.
Arsimi është një nga problemet e shumta me të cilin të shurdhët përballen në Kosovë. Vetëm kohët e fundit qeveria pranoi t’i financojë përkthyesit për të shoqëruar njerëzit e shurdhër në takimet me mjekë.
Njerëzit me nevoja të veçanta përballen me probleme edhe më të mëdha pas shkollës, kur përpiqen të gjejnë punë dhe të përshtaten në shoqëri.
“Ne kemi një ligj që thotë se çdo i 50-ti punonjës duhet të jetë dikush me nevoja të veçanta, por … gjobat [për moszbatim] janë vërtet të vogla dhe punëdhënësit do të paguajnë më shumë dënimin se sa të punësojnë dikë me nevoja të veçanta”, thotë Kurtalani, duke lëvizur duart me entuziazëm për të shprehur pakënaqësinë e tij me sistemin aktual.
Ka disa shenja përparimi. Kafeteria X21 është një kafene lokale që ofron trajnime për punë për të rriturit me Sindromin Down.
“Stafi në kafene merr një pagë të vogël çdo muaj, por ne e shohim kafenenë më shumë si një terren trajnimi se sa si një ndërmarrje tregtare”, thotë Songuel Kayabasi, përfaqësuese e Qendrës për Migracionin dhe Zhvillimin Ndërkombëtar, CIM, në organizatën Down Syndrome Kosova, DSK.
Ajo përshkruan se si një sistem i papërshtatshëm arsimor për personat me nevoja të veçanta rezulton në perspektivë të zymtë për punësim.
Por ajo gjithashtu refuzon të pranojë se si gjërat janë. Kayabasi ka siguruar disa pozita për njerëzit me Sindromin Down në aeroport. Pa mbështetjen e DSK-së, këta njerëz do të kishin qëndruar në shtëpi, të papunë.
Një nga këta punonjës është Arlind Beqiri, “Më pëlqen ta shpenzoj pagën time në qebapa dhe në gjëra të tjera për shtëpinë time”, thotë 22-vjeçari, duke iu referuar ushqimit të popullarizuar të mishit në Ballkan.
Nëna e tij, Besime Beqiri, 49 vjeçare, ulet përgjatë tryezës nga djali i saj dhe buzëqesh nga përgjigja e tij.
“Mjeku nuk kishte gjëra të mira për të thënë kur Arlindi u diagnostikua me Sindromin Down”, thotë ajo, duke iu referuar mungesës së shpresës për të ardhmen e fëmijëve të diagnostikuar me nevoja të veçanta.
“M’u desh të mendoj pozitivisht për t’i dhënë atij jetën më të mirë”, thotë ajo. Ajo është vullnetare shpesh në DSK për t’ia kthyer mirënjohjen e saj për atë që organizata ka bërë për familjen e saj.
Qasja do të thotë më shumë sesa qasja fizike
Edhe nëse Kosova miraton ligje nga të cilët përfitojnë të gjithë personat me nevoja të veçanta, kjo nuk do t’i ofrojë atyre domosdoshmërisht qasje në arsim, shëndetësi dhe punësim.
“Qasja nuk është thjesht qasje fizike”, thotë Rinor Gashi, 25 vjeç, drejtor i programeve dhe aktiviteteve në OJQ HandiKOS. Kur ishte gjashtë vjeç, ai u plagos gjatë luftës në Kosovë dhe tani përdor karrocë.
Njerëzit që përdorin karroca me rrota në Kosovë shpesh nuk mund të përdorin transportin publik ose të hyjnë në ndërtesa. Ata gjithashtu nuk kanë qasje në informata që do t’u mundësonin atyre të avokonin për të drejtat e tyre.
HandiKOS mban punëtori për individët me nevoja të veçanta për t’i informuar ata se si mund të bëjnë ndryshime efektive në komunitetet e tyre.
KDF ka një projekt të ngjashëm ku ata trajnojnë grupe njerëzish me nevoja të veçanta në çdo komunë për të monitoruar zbatimin e ligjeve që prekin njerëzit në këtë komunitet.
“Njerëzit me nevoja të veçanta ngurrojnë të dalin jashtë si për shkak të çështjeve të qasjes, por edhe për shkak të pikëpamjes kulturore për aftësinë e kufizuar. Ato shihen si probleme, në vend se të shihen si pasuri, në shoqëri”, thotë Gashi.
Organizata si DSK dhe Handikos po punojnë për t’i fuqizuar njerëzit me nevoja të veçanta duke i bërë ata të jenë të mirëpritur ata në shoqëri; me ekspozimin vjen mirëkuptimi.
Gabriella Tiholova, 18 vjeç, e cila ka flokë të gjata dhe të drejta, shpesh kontrollon telefonin e saj dhe ka të gjitha shenjat e një të reje tipike, përveç se ajo zgjedh ta kalojë kohën e saj pas shkollës si vullnetare në DSK.
Ajo thotë se fëmijët në shkollën e saj që kanë qenë me nevoja të veçanta janë ngacmuar dhe përfunduan duke u larguar. Ndërveprimi me punonjësit e DSK-së ka ndryshuar pikëpamjet e veta për njerëzit me nevoja të veçanta.
“Gjithkush në Down Syndrome Kosova është kaq i motivuar për të punuar”, thotë ajo me admirim. “Edhe pse ata kanë një aftësi të kufizuar, kjo nuk i ndalon ata”.
Jennifer Sheeren është e diplomuar e Programit për Studime të Jashtme (SIT) në Serbi, Bosnjë dhe Kosovë: Studimet e Paqes dhe Konflikteve në Ballkan. Kjo histori është shkruar si një projekt i pavarur për studime në gazetari.