Xhami në Kuturman, Çermenikë e Shqipërisë, fshati i lindjes së autorit dhe panorama përreth | Foto: Vladimir Karaj
Zgjimi Shpirtëror
Unë linda në një vend ku e përshpirtshmja qe e ndaluar. Besimi konsiderohej reaksionar në Shqipërinë e vitit 1982. Ai ndalonte progresin, të linte të prapambetur. Kështu, nën komunizmin e vijës së ashpër të Enver Hoxhës, besimi thjesht qe i ndaluar.
Shokët nga Sigurimi i Shtetit kontrollonin që të siguroheshin që askush të mos ndizte një qiri për shpirtin e të vdekurit, apo të agjëronte gjatë Ramazanit. Në praktikë, kishte vetëm një Zot dhe ai qe një burrë i moshuar me flokë të rëna me kostum në ngjyrë gri të lehtë, i cili buzëqeshte në fotografi të retushuara të vendosura në dhomat e ndenjes të pothuajse çdo shtëpie, të çdo klase dhe çdo vendi pune.
Dukej sikur Enver Hoxha po shikonte çdokënd nga përtej xhamit të fotografisë apo nga portretet e mëdha që shikonin nga sheshet e fshatrave.
Një ditë, ndoshta pasi komunizmi u rrëzua në vitin 1990, “fotografia e Zotit” në dhomën tonë të ndenjes u rrëzua dhe korniza u thye. Xhaxhai im e mori për ta riparuar, por gjyshi im i cili pinte duhan me llullë – një komunist por kurrë një mbështetës i ndalimit të fesë – ndërsa numëronte tespihet nëpër gishta i tha: “Lëre. Zoti e rrëzoi atë”.
Regjimi i Hoxhës qe i pamëshirshëm në përpjekjet për të shtypur jetën shpirtërore por, si pothuajse çdo gjë tjetër që u përpoq të detyronte, edhe këtu ai dështoi. Në të vërtetë, fëmijëria në fshatin tim qe e mbushur me magji, përralla dhe fantazma.
Foshnjat që vdisnin pa pritur thuhej se në të vërtetë qenë dragonj të vegjël të lindur për të luftuar kuçedrat, më bënte të besoja halla ime, dhe ata ndalonin të merrnin frymë vetëm pasi dikush tjetër veç nënës së tyre ia shihte krahët prej dragoi.
Kur një lyth më doli në lëkurën e gishtit kur isha rreth pesë vjeç, nëna ime më dërgoi te një grua e moshuar e cila mund t’i “frynte lythit”. Mbaj mend afshin e frymës së saj në dorën time si dhe pëshpëritjet e saj të çuditshme. Në një farë mënyre, lythi u zhduk pas pak ditësh dhe kjo eksperiencë qe pakrahasimisht më e mirë se sa të shkoje te dentisti.
Të gjithë ne qemë të frikësuar nga Lluka, përbindshja e lumit që gllabëronte fëmijë të vegjël me kënaqësi. “Ki kujdes se Lluka do të të hajë!” na thonin. Ne nuk e pamë kurrë Llukën dhe ajo nuk gllabëroi asnjërin prej nesh, por është e sigurt që ajo pati gllabëruar një apo dy fëmijë në kohën e gjyshërve tanë.
Edhe Zoti gjeti mënyrën për të hyrë në këtë vend.
Unë përjetova festën e parë fetare në këtë kohë, megjithëse mësova për kuptimin e saj fetar vetëm pasi u rrita. Ajo qe Dita e Verës. Ajo nderon një zanë – çdo 14 mars.
Vladimir Orel, një etimolog rus që hartoi një fjalor etimologjik të shqipes, mendon se fjala zanë është e lidhur me emrin latin të Dianës, perëndesha e pyllit, e gjuetisë, e hënës dhe e pjellorisë. Festa përfshinte rituale të ndezjes së zjarreve përreth fshatit dhe vendosjen e një plisi dheu në derën e shtëpisë.
I pari që çohej në mëngjes në shtëpi atë ditë duhej të lagte me ujë të gjithë të tjerët që qenë ende duke fjetur. Fëmijët zgjoheshin për të ngrënë ëmbëlsira, fruta të thata dhe një lojë një kopsht me katër arra të cilën gjyshja ime e quante vol, versioni ynë i lojës me zare.
Komunizmi nuk u përpoq ta ndalonte këtë ritual, megjithëse ne e kishim mësuar në shkollë se sa e gabuar qe supersticioni.
Ndërsa diktatura u rrëzua në fillim të viteve 1990, misionarë të të gjitha llojeve të denominimeve u derdhën në vend nga të gjitha anët e botës. Mbaj mend evangjelistët protestantë amerikanë që na mblidhnin së bashku ne fëmijët për të na shfaqur një film vizatimor mbi jetën e Jezusit në një kinema të improvizuar në qiell të hapur.
Nuk më ka mbetur shumë në mendje nga filmin por kujtoj që mbeta gojëhapur nga mënyra se si guralecët që hidhnim lart transformoheshin në xixa nga rrezet e dritës.
Organizatat bamirëse myslimane morën depon e patateve në krye të fshatit për ta kthyer atë sërish në një xhami funksionale, e pajisur me një minare të bardhë prej betoni.
Librat e historisë tashmë përfshinin referenca për religjionin dhe ne na mësuan se si shqiptarët patën ndryshuar besimin shumë herë përgjatë shekujve. Në të vërtetë, edhe pse fshati im qe një fshat mysliman, dy vende aty quheshin: Te Kisha.
Religjioni tashmë qe i pranishëm në shumë mënyra të ndryshme. Festat e religjioneve kryesore u bënë ditë kombëtare pushimi – krishtlindje, dy bajramet e festuara nga myslimanët, pashkët katolike dhe ortodokse dhe viti i ri persian, Novruzi, i festuar nga bektashinjtë, lëvizja mistike myslimane që përbën religjionin e katërt më të madh në Shqipëri. Kaq shumë ditë pushimesh e bënë shkollën fillore më të lehtë.
Në moshën 14 vjeçare, unë lash shtëpinë e familjes për të vajtur në shkollë të mesme në një qytet. Ne ishim 10 djem te konvikti nga familje të ndryshme: myslimanë suni, bektashi, katolikë, ortodoksë dhe të krishterë evangjelistë. Konvikti më prezantoi me njerëzit pas këtyre besimeve të tjera pas atyre ditëve të pushimeve.
Për shumë vite tashmë, Shqipëria është krenuar me faktin se njerëzit nga besime të ndryshme kanë jetuar në mënyrë paqësore me njëri-tjetrin, njësoj siç bëmë ne në konvikt në vitet 1990.
Por shfaqja e një rryme jotolerante të Islamit përgjatë viteve të fundit ka vënë në provë këtë traditë bashkëjetese.
A do të jemi ne në gjendje të jetojmë së bashku në të njëjtën mënyrë gjatë viteve të ardhshme – njerëz nga besime të ndryshme dhe njerëz pa besim fare?
