Foto: Atdhe Mulla

Përgjigje Ndaj Një Kritiku (Çka Thanë Qytetarët në të Vërtetë?)

Këshilla ime ndaj diplomatëve të Prishtinës nxiti kritikën e ashpër të z.Mikra Krasniqi. Pjesa ime është mjaft e madhe për t’u mbrojtur. Por, ndërsa ai më kritikon mua dhe qasjen time ndaj problemeve të vendit të tij, kam kontrolluar se çfarë pikëpamje kam pasur kur kam shkruar një libër për të. Kjo është ajo që kam gjetur, e cila më bindi mua. Ato janë përfundimet, përkatësisht, të kapitujve mbi demokracinë e Kosovës dhe mbi ekonominë e saj:

Nëse aktivizmi i tyre do të rritet, forcat progresive në shoqërinë e Kosovës mund të kenë ndikim më të madh dhe më të mirë se sa ndërhyrja e jashtme mbi evoluimin e institucioneve politike.

… nëse shenjat e aktivizmit më të madh qytetar që vërehen nga fundi i vitit 2012 do të rriten, trajektorja e vendit mund të fillojë të zhvendoset, duke defektuar jetën në institucionet e saj formale dhe duke i hapur ato me kërkesat që shpreh shoqëria. Ajo që është më interesante të theksohet këtu është se, nëse ndodh, një ndryshim i tillë ka të ngjarë të detyrohet kryesisht për forcat endogjene: ato që përkrahësit e huaj të Kosovës dhe mbikëqyrësit ndërkombëtarë deri tani i kanë injoruar ose kundërshtuar, duke lejuar koalicionin dominues të përforcojë veten dhe të konsolidojë atë rend shoqëror. [Koalicioni dominues] është elita dhe “rendi shoqëror” është ajo që – argumenton libri – qëndron në rrënjët e problemeve politike dhe socio-ekonomike të Kosovës].

Nëse aktivizmi i tyre do të rritet, forcat progresive në shoqërinë e Kosovës mund të kenë ndikim më të madh dhe më të mirë se sa ndërhyrja e jashtme mbi evoluimin e institucioneve politike. … nëse shenjat e aktivizmit më të madh qytetar që vërehen nga fundi i vitit 2012 do të rriten, trajektorja e vendit mund të fillojë të zhvendoset, duke defektuar jetën në institucionet e saj formale dhe duke i hapur ato me kërkesat që shpreh shoqëria. Ajo që është më interesante të theksohet këtu është se, nëse ndodh, një ndryshim i tillë ka të ngjarë të detyrohet kryesisht për forcat endogjene: ato që përkrahësit e huaj të Kosovës dhe mbikëqyrësit ndërkombëtarë deri tani i kanë injoruar ose kundërshtuar, duke lejuar koalicionin dominues të përforcojë veten dhe ta konsolidojë atë rend shoqëror. [Koalicioni dominues “është elita dhe “rendi shoqëror” është ajo që – argumenton libri – qëndron në rrënjët e problemeve politike dhe socio-ekonomike të Kosovës] [Fabulat e Ezopit]

Por unë nuk do të kisha shkruar se Krasniqi nuk ngriti një pyetje më të përgjithshme, me rëndësi shumë të madhe: sovraniteti popullor. Ai shkruan thellësisht për këtë. Në veçanti, ai më kërkon ta “marr me seriozitet gjykimin e njerëzve”: gjykimi, shton ai, i [v]otuesve që votuan për të ndryshuar drejtimin e vendit, votuesit të cilët vendosën t’i dënonin politikanët që i bënë dëm të pariparueshëm shoqërisë, votuesit që u ngritën dhe thanë mjaft. Votuesit, qytetarët, të cilët … besojnë dhe janë kujdestarët e vërtetë të lirive të fituara me vështirësi.’

Por cili ishte gjykimi i tyre? Pjesëmarrja ishte pak më shumë se 41 për qind. Listat zgjedhore janë të fryra, por është e vështirë të imagjinohet se më shumë se gjysma e elektoratit votuan. Nga ata që e bënë, rreth 60 përqind votuan për dy listat që përfaqësonin elitën e Kosovës; 27 për qind votuan për Vetëvendosjen; pjesa tjetër votuan për partitë e minoriteteve, të cilat mund të asimilohen për elitën, ose të mospërfillen.

Nuk shoh asnjë shenjë që qytetarët apo edhe votuesit, të marrë si tërësi, kanë një ‘dëshirë të vërtetë për të ndryshuar drejtimin e vendit’, siç thotë Krasniqi. Rreth tre qytetarë nga tetë votuan për vazhdimësi, dhe katër të tjerë ishin mjaftueshëm të kënaqur me status quo-në, ose ishin skeptikë për mundësinë e ndryshimit për të mos e bezdisur votimin. Vetëm një në tetë votuan për ndryshim. Kjo është dy herë më shumë se në vitin 2014, por është një pakicë e vogël.

Kjo më shtyn edhe në referimin e Krasniqit ndaj Makiavelizmit. Duke thënë se ai do të largohet nga mendimi i përbashkët i bashkëkohësve të tij, në kapitullin XV të Princi Machiavelli shpjegon këtë:

Pasi që është fusha ime të shkruaj çfarë do të jetë e dobishme për këdo që e kupton, më duket më mirë të ndjek të vërtetën reale të gjërave sesa të një pamje imagjinare të tyre. Për shumë republika dhe principata është imagjinuar që kurrë nuk janë parë ose nuk dihen se ekzistojnë në realitet.

Mësova se Makiavelizmi është shpikja e kundërshtarëve të tij, të cilët kanë kaluar katër ose pesë shekuj duke denigruar atë. Pse e bënë këtë? Sepse ai e bëri pikërisht këtë: përshkruani gjërat siç janë në të vërtetë. Dhe pasi politika atëherë ishte dominuese, kundërshtarët e tij ishin të pakënaqur që një mendim kaq i mprehtë do të zbatohej vetë për t’i përshkruar lexuesve të tij saktësisht se si po dominoheshin.

Ndoshta edhe qytetarët e Kosovës janë të dominuar: nuk dëshiroj të minimizoj rëndësinë e pavarësisë, por nuk ka dyshim se ajo që Krasniqi e quan ‘liritë e fituara me vështirësi’ janë më pak realitet se sa një qëllim. Diplomatët dhe shkruesit e huaj që Krasniqi kritikon janë pjesë e problemit të Kosovës. Por pjesa tjetër e problemit, kryesori sipas mendimit tim, është se gjysma e votave të elektoratit, shumica dërmuese që e mbështetën elitën.

Ky fakt i papërshtatshëm përplas argumentet e Krasniqit. Sepse unë mendoj se ai do të pajtohet që elita është një manifestim i problemeve politiko-ekonomike të Kosovës dhe një shkak i këmbënguljes së tyre. Pra, nëse duam ta respektojmë vullnetin popullor, duhet të konkludojmë se Kosova është e dënuar, të paktën në afat të mesëm, pasi elita ka plotësisht të drejtë të vazhdojë ta qeverisë atë (nëse ata mund të arrijnë t’i lënë mënjanë dallimet e tyre, ashtu siç bënë në vitin 2014, dhe bashkohen në një koalicion të madh). Por a është kështu? A është pasqyruar dëshira e popullit në rezultatet e këtyre zgjedhjeve?

Një qasje ndaj këtyre pyetjeve është të pyesësh veten se përse votojnë kaq pak qytetarë dhe aq shumë mbështesin elitën. Përgjigja që u përpoqa të jepja në librin tim bazohet në dallimin mes racionalitetit individual dhe interesit kolektiv dhe midis preferencave të zbuluara (rezultateve aktuale zgjedhore) dhe atyre latente (idesë së një jete të mirë). Mendoj se qytetarët e Kosovës janë shumë të vetëdijshëm se elita e tyre është e keqe dhe i mban të varfër, të shtypur dhe të papunë, por mungon një alternativë e besueshme që është në interes të tyre për të vazhduar mbështetjen e asaj elite, nga e cila të paktën mund të presin pak favore që e bëjnë jetën e tyre të durueshme (një punë në administratën publike, tolerancë për faturat e papaguara, etj.).

Ajo që sapo përshkrova është një problem kolektiv i veprimit, shkaqet e të cilit (për shembull, kapaciteti i ulët i qytetarëve për t’u organizuar) dhe efektet (p.sh. pjesëmarrja e ulët dhe elitat e këqija) janë të dukshme në të gjithë rajonin. Veçori e Kosovës është që problemi përkeqësohet nga ndikimi i drejtpërdrejtë dhe ende i rëndë politik i fuqive perëndimore, të cilat, për arsyet e tyre (pjesërisht të arsyeshme), mbështesin elitën dhe për këtë arsye kundërshtojnë sfiduesit e tyre dhe pengojnë angazhimin aktiv të qytetarëve (pikëpamja e demokracisë që ata propozojnë publikisht është ai minimalist: ‘votoni, vëzhgoni në heshtje për katër vjet dhe shpërbleni ose dënoni përfaqësuesin tuaj në zgjedhjet e ardhshme’).

Prandaj këshilla ime. Në thelb, ajo që u thashë diplomatëve është kjo: “taktika juaj, megjithëse shkurtpamëse dhe e gabuar në parim, ka punuar relativisht mirë deri në vitin 2014; pastaj u dëmtua; kështu që është edhe në interesin tuaj për ta ndryshuar atë; ajo që duhet të bëni tani është të ndryshoni drejtimin e ndërhyrjes suaj dhe pastaj të tërhiqeni. ‘Të tjerë kanë sfiduar legjitimitetin e kësaj pjese të fundit të arsyetimit tim, nëse dëshironi ta quani në këtë mënyrë. Në Twitter kam përdorur këtë paralele për ta mbrojtur atë, e cila duket mjaft e qartë: nëse Perëndimi e vuri Attilan në krye të Letonisë dhe më pas, për çfarëdo arsye, e hoqi përbindëshin nga pushteti, duhet të kritikoj ndërhyrjen e parë, sepse në parim ishte gabim dhe i pasaktë, por mund ta përshëndes të dytën, e cila i hedh poshtë efektet e saj. Moslargimi i Attilas do të ishte respekt për sovranitetin e Letonisë, por do të zgjaste mjerimin e saj.

Vini re se në rastin tonë ndërhyrja që kërkohet tani është relativisht e kufizuar: e gjitha që diplomatët duhet të bëjnë është që të parandalojnë listën e UÇK-së nga manipulimi i procesit politik dhe të mos e pengojnë listën e udhëhequr nga LDK-ja për t’u bashkuar me ta, gjë që është politika e tyre e deklaruar gjithsesi.

Mund të thuhet se sovraniteti popullor është një parim kaq i rëndësishëm sa që asnjë ndërhyrje e jashtme, megjithatë e kufizuar ose e mirë, nuk është moralisht e justifikueshme. Këtë e lexoj në mes të linjave të Krasniqit. Është një pozitë fisnike, të cilën instinktet e mia ma ndalojnë ta kritikoj. Por unë pyes veten se sa kohë do t’i duhet Kosovës që ta heqë këtë elitë nga shpina vetëm me forcat e saj. Nëse leximi im është i saktë, pengesat për veprim kolektiv janë mjaft të mëdha për ta bërë atë një perspektivë mjaft të largët. Sidoqoftë, unë nuk kam asgjë për të humbur në këtë lojë dhe nuk është për mua ta zgjidh këtë dilemë: është problemi i Kosovës dhe është për qytetarët, politikanët dhe intelektualët e saj që të gjejnë një zgjidhje. Unë shpresoj se ata do të marrin në konsideratë edhe pyetjen në të cilën u përpoqa të përgjigjem: përse vetëm një qytetar në tetë (ose shtatë, më së shumti) votoi për ndryshim?