Historia e Pazakontë e Kartëmonedhave të Korçës në Luftën e Parë Botërore

Një shtet konsiderohet si i tillë kur ka një gjuhë, një flamur dhe një kartëmonedhë të vetën, thotë Niko Kotherja, një koleksionist i njohur në Korçë, ndërsa shpjegon për BIRN një ekspozitë të hapur pak ditë më parë në qytetin e Korçës me rastin e 100 vjetorit të pushtimit francez të qytetit dhe lindjes së kartëmonedhës së parë shqiptare.

Ekspozita “Emetimet e Krahinës Autonome të Korçës 1917-1918” u hap më 10 dhjetor me kontributin e fondit të numizmatikës të Bankës së Shqipërisë dhe ekspozoi në mjediset e Muzeut Kombëtar të Arsimit në këtë qytet, kartëmonedhat e krijuara nga një shtypshkronjë vendëse, të cilat shërbyen njëkohësisht për të mbajtur në këmbë një administratë për zonën dhe gjithashtu për t’i shërbyer qytetarëve me paranë e përdorimit të përditshëm.

Kartëmonedhat e emetuara nga Krahina Autonome e Korçës janë pasqyrë e kaosit të krijuar nga Lufta e Parë Botërore dhe njëkohësisht, e përpjekjeve të intelektualëve të Shqipërisë së asaj kohe për të ndërtuar një shtet funksional me administratë, thesar e shtypshkronjë, shkurt, një shtet të aftë për të qëndruar me këmbët e veta.

Në vitin 1916, ushtria franceze zëvendësoi ushtrinë bullgare në Korçë, si pjesë e luftimeve mes forcave të boshtit dhe atyre të ententës në Frontin e Selanikut. Shqipëria qe pushtuar në këtë kohë nga të dy krahët e përplasjes së madhe Europiane dhe efektivisht qe një front mes ushtrive të Ententës dhe atyre të boshtit, por në përgjithësi, luftimet në territorin shqiptar qenë të pakta. Pasi morën kontrollin e Korçës, francezët dukshëm dëshironin që në këtë zonë të kishte vetëm qetësi. Si një zgjidhje ekonomike, duket se u vendos që një këshill vendës prej 14 qytetarësh, mes të cilëve, Themistokli Gërmenji e Sali Butka të ngarkohej me qeverisjen e zonës së pushtimit, e cila përfshinte qytetin e Korçës dhe rrethinat Bilisht, Kolonjë, Gorë e Opar. Shqiptarët duket se e shfrytëzuan mirë rastin. Ata arritën të marrin një protokoll bashkëpunimi nga ushtarakët francezë, përmes të cilit garantuan përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, përdorimin e flamurit kombëtar dhe emetimin e një kartëmonedhe. Organizmi i ri mori emrin “Krahina Autonome e Korçës”, por kartëmonedha e saj qe dukshëm kombëtare dhe republikane.

“Davieri qe një ushtar francez (i cili) gdhendi në dru shqiponjën e cila ishte zgjedhur si elementi që do të vendosej në kartëmonedhë dhe për këtë meritë atij iu dhurua një orë e larë me ar, një nga vlerësimet me të larta të kohës”, shpjegon Kotherja, duke rrëfyer fillesat e një historie tjetër, e cila e bashkëngjiti Shqipërinë më vonë në sistemin monetar të njohur si “Unioni Monetar Latin”, në të cilin qëndroi deri në vitin 1939.

Kllapat e kartëmonedhës të gdhendura nga ushtari i ri francez u dërguan në shtypshkronjën e Arqimidh Vangjelit, e cila qe hapur në vitin 1903 dhe që më 1917, u vendos në shërbim të Krahinës Autonome të Korçës.

“Numri i serisë së tyre u vendos me një makineri të veçantë e cila për kohën mund të quhej një makineri inteligjente sepse sa herë kartëmonedha futej atje ajo stamponte numrin e radhës,” shpjegon Kotherja.

Sipas katalogut të Bankës së Shqipërisë, vendimi i parë për të shtypur kartëmonedhë i përket Këshillit të Republikës Autonome të Korçës dhe daton në janar 1917. Dy muaj më vonë, më 17 mars, shtypshkronja e Arqimidh Evangjelit nxorri nga botimi 15 mijë copë të kartëmonedhës 1 frang. Ajo u emetua në emër të “Shqipërië Vetqeveritare” dhe kishte shqiponjën dykrenore si simbol të shtetit shqiptar.

Emetimi i një kartëmonedhe me emrin frang dhe me kurs të barabartë këmbimi me frangën franceze teorikisht duhej të mbështetej në një rezervë ari, e cila thjeshtë nuk ekzistonte. Por administrata e Korçës e gjeti zgjidhjen duke garantuar shkëmbimin e kartëmonedhave të emetuara me të ardhurat nga taksat e pullave fiskale dhe të tregjeve. Në vitin 1918, qyteti pati një buxhet prej 1.75 milionë frangash ari. Kjo qe një shumë e konsiderueshme nëse marrim parasysh se dita e punës në atë kohë qe zakonisht dy apo tre franga.

Marrëdhëniet me francezët gjithsesi qenë shumë të komplikuara. Dy vjet më vonë, kur Lufta e Parë Botërore po i afrohej fundit dhe fuqitë e aksit qenë në tërheqje, francezët e anuluan protokollin e dhjetorit 1916 dhe kjo u pasqyrua në kartëmonedhat e fundit të emetuara nga Korça. Kësaj here, nuk pati më referenca për Shqipërinë Vetqeveritare apo për Republikën. Katër emetimet e fundit dolën thjeshtë si produkt i qytetit dhe mbanin mbishkrimin “Korça”.

Shteti shqiptar i lindur nga Kongresi i Lushnjës duket se mësoi shumë eksperienca e Korçës ndërsa funksionimi i administratës autonome lehtësoi përpjekjet e shtetit shqiptar për të ruajtur tërësinë territoriale vitit 1913. Frangu letër me kurs këmbimi fiks me monedhat e arit të standardit të Unionit Latin, u bënë formalisht monedha zyrtare e vendit ndërsa në mungesë të bankës kombëtare, bashkitë e tjera u lejuan të kryejnë emetimet e kartëmonedhave të tyre.

Për 85 vjeçarin Kristaq Jorgji, një prej filatelistëve më të njohur të Korçës, kartëmonedhat e asaj kohe, bashkë me korpusin e pullave të emetuara, përbëjnë një pasuri të rrallë shpirtërore dhe dokumentare për këtë periudhë historike trazirash të mëdha.

“U ndjeva i lumtur kur arrita të bëj pjesë të koleksionit tim këto kartmonedha. Kam paguar për to aq sa mund të arredohet një shtëpi por nuk u mendova gjatë. Janë origjinale dhe përveç elementeve identifikues këto kartëmonedha mund t’i dallosh edhe thjesht nga zhurma e letrës së tyre. Është një tingull i veçantë që nuk e kanë kartëmonedhat e tjera. Më e rrallë është seria C dhe unë e quaj një nga gjërat më të rëndësishme të koleksionit tim,” thotë Jorgji.

Sipas Kotheres, në një rast, autoritetet ushtarake franceze kërkuan një sasi parash borxh nga autoritetet e krahinës autonome.

Përgjegjësi i Financave të Krahinës Autonome të Korçës, Nikollaq Zoi, ndoshta personi më i rëndësishëm i asaj administrate për shkak se qe përgjegjësi për emetimin e kartëmonedhave, e pranoi t’ia japë kredinë autoriteteve franceze.

“Pas luftës, në vitin 1920, shteti shqiptar shkoi në Paris dhe e mori mbrapsht huanë,” thotë Kotherja. “Rigoroziteti me të cilin ishin ruajtur dokumentat ka bërë edhe sensacion për kohën dhe një meritë të madhe ka pasur Nikollaq Zoi,” shtoi ai.

Marrë nga Reporter.al